«Хартыя ратуе нашу інфармацыйную прастору ад брахні»

Калі б не стварэнне «Хартыі» ў 1997 годзе, то мы б сёння мелі ў Беларусі нашмат горшы сітуацыю.

Госцей праграмы «Інтэрв’ю тыдня» на «Радыё Свабода» стала рэдактарка сайта Charter97.org Наталля Радзіна. Інтэрв'ю браў Віталь Цыганкоў.

- 10 лістапада адзначаецца 20 гадоў з дня публікацыі «Хартыі-97», праграмнага дакумента, пад якім тады падпісалася сотня тысяч беларусаў. Як задумвалася і чым на той момант была «Хартыя», як паўстала патрэба ў яе прыняцці, чаму сёння «Хартыя» фактычна не існуе як актыўны палітычны рух?

- Гісторыя «Хартыі» прадаўжаецца. 20 гадоў таму яе стварэнне падтрымалі 100 вядомых беларускіх дзеячаў, амаль уся цяперашняя беларуская эліта, подпіс пад дакументам аб стварэнні «Хартыі» паставілі больш за 100 тысяч беларусаў. «Хартыя» стваралася ў адказ на дзяржаўны пераварот, які адбыўся ў краіне ў 1996 годзе. На той момант Лукашэнка ўзяў пад кантроль большасць СМІ ў Беларусі, была закрытая газета «Свабода», Радыё «101.2», пачаліся рэпрэсіі супраць журналістаў.

Трэба было неяк на ўсё гэта адказваць, і «Хартыя» аб'яднала самых розных людзей, амаль усіх палітычных і грамадскіх лідараў таго часу. Я ўпэўненая, што калі б не стварэнне «Хартыі», то мы б сёння мелі ў краіне нашмат горшую сітуацыю.

Гэта была спроба аб'яднаць апазіцыю, але, на жаль, многія лідары не захацелі рухацца ў адным кірунку, і наважылі дзейнічаць паасобку. «Маршы Свабоды», байкот парламенцкіх выбараў, стварэнне Народнага ўніверсітэта, Каардынацыйнай рады дэмакратычных сіл - усё гэта заслугі «Хартыі».

- Лідараў «Хартыі» абвінавачваюць у тым, што ў нейкі момант яны ў пэўным сэнсе прыватызавалі гэта шырокі народны рух, і ён стаў выразнікам палітычных інтарэсаў толькі невялікай групы людзей.

- Я абсалютна не згодная з такімі абвінавачваннямі. Бо пасля «Хартыі» не было створана іншых годных аб'яднаўчых структураў. Гэта была добрая ініцыятыва, яна стваралася паводле прыкладу чэхаславацкай «Хартыі-77». Я перакананая, што не ўдалося аб'яднаць усіх менавіта праз асабістыя амбіцыі асобных партыйных палітыкаў.

- Як бы вы, нязменная рэдактарка сайта «Хартыі», прааналізавалі дасягненні сайта і яго перспектывы? Чым вы не задаволеныя? Ці чакалі вы, калі стваралі сайт, што ён стане адным з лідараў сярод беларускіх грамадска-палітычных сайтаў?

- «Хартыя» сёння сапраўдны лідар, наша наведвальнасць большая за астатнія незалежныя сайты ў Беларусі. Сёння «Хартыю» чытае ад 200 да 300 тысяч унікальных наведвальнікаў штодня, гэта 2-3 мільёны наведвальнікаў штомесяц, мы маем 45 мільёнаў праглядаў артыкулаў кожны месяц.

Мы 20 гадоў працавалі дзеля такога выніку, заўсёды ішлі да таго, каб нас чытала ўсё больш людзей. І рабілася гэта, каб змяніць сітуацыю ў краіне. Бо чым больш людзей ведаюць, што адбываецца ў Беларусі, тым лепш яны разумеюць, што трэба змагацца, разумеюць, што проста так свабода ў Беларусь не прыйдзе.

Я задаволеная гэтым вынікам, хоць разумею таксама нашы недахопы і праблемы.

- Як раз калі казаць аб недахопах, то варта закрануць нейкія канцэптуальныя, прынцыповыя рэчы. Калі сярод журналістаў ідзе дыскусія, якой павінна быць журналістыка, то відавочна, што «аб'ектыўнасць» і «бесстароннасць» - гэта не канёк «Хартыі». Бо вы СМІ, якое перш за ўсё змагаецца супраць рэжыму Лукашэнкі. У гэтай сувязі ці ўважаеце вы «Хартыю» за традыцыйны СМІ, які павінен адпавядаць агульным правілам для СМІ, або гэтыя правілы на вас не распаўсюджваюцца - у сувязі са спецыфікай беларускай сітуацыі?

- Лічбы гавораць самі за сябе. У нас 45 мільёнаў праглядаў на месяц, а на сайце Беларускай службы радыё «Свабода» - 800 тысяч, на «Нашай Ніве» - 8 мільёнаў. Гэта прыклад таго, што трэба людзям. Людзям сёння цікавая «Хартыя».

Хачу прывесці словы Вольгі Нікалайчык, якая даслала нам віншаванне ў сувязі з гадавінай:

«Часам «Хартыя» - як лекар хуткай дапамогі - ратуе цябе ў стане шырокага інфаркту, ратуе наша інфармацыйная прастора ад брахні нашай тыраніі, ад інфармацыйнага голаду, ад той слепаты, у якой людзі жывуць пры дыктатуры і не ведаюць, куды і за кім ісці ў стане адчаю і безвыходнасці, і куды можа развівацца грамадства, каб мы жылі на сваёй зямлі добра - не горш за іншых усходніх еўрапейцаў».

- То бок вы мяркуеце, што колькасць наведванняў вызначае ўсё і з'яўляецца галоўным крытэрыем? Але і жоўтая прэса заўсёды больш папулярная, чым сур'ёзная...

- Давайце абыдземся без абразаў. Мы пішам амаль пра тое ж, пра што піша «Свабода», але пішам больш. І калі казаць пра беларускія незалежныя медыі, то ў іх існуе вялікая самацэнзура. Гэтай самацэнзуры няма на «Хартыі». Мы прайшлі праз рэпрэсіі, мы вымушаныя працаваць за мяжой, але нашы журналісты працуюць і ў Беларусі. Але чаму «Хартыю» наведваюць столькі людзей, а «Радыё Свабоду» пры значна большым бюджэце - нашмат менш?

- Адказ відавочны. «Хартыя» з'яўляецца перш за ўсё агрэгатарам чужых навін, збірае ўсё цікавае з усяго свету, а «Свабода» выдае фактычна толькі свой унікальны прадукт.

- Так сёння працуюць амаль усе сусветныя медыі: інфармацыя агенцтваў, іншых сайтаў плюс свая ўнікальная інфармацыя.

Але давайце лепш абмяркуем праблему самацэнзуры. Беларускія журналісты горача спрачаюцца аб прынцыпах журналістыкі, але не хочуць казаць, што сёння ў многіх незалежных СМІ ёсць куратары КДБ. Пра гэта мне асабіста распавядалі галоўныя рэдактары незалежных медыяў. Гэтыя куратары тэлефануюць і кажуць, з кім нельга рабіць інтэрв'ю, якія тэмы наогул не трэба чапаць. Чаму мы гэтага не абмяркоўваем?

- Гэтага не абмяркоўваюць, магчыма, таму, што няма дакладных фактаў. Ніхто публічна не прызнаваўся ў такім куратарстве. Немагчыма абмяркоўваць чуткі.

- Яны маўчаць, бо ёсць вялікі страх, што СМІ закрыюць, што не будзе працы. Я ведаю, як гэта адбываецца, сама праз гэта прайшла. Калі я выйшла з турмы, супрацоўнікі КДБ мне прапаноўвалі: «Вы будзеце працаваць рэдактаркай «Хартыі», але мы будзем сустракацца за кубачкам кавы, гутарыць, штосьці можам вам параіць». Я не захацела так працаваць, бо немагчыма быць журналістам і працаваць пад куратарамі.

- Хочацца ўсё ж пачуць адказ на пытанне аб аб'ектыўнасці і бесстароннасці. Дарэчы, не намагаю, што гэта цалкам універсальныя крытэрыі. Ці можа быць аб'ектыўным, напрыклад, падпольнае выданне дысідэнтаў у СССР? У гэтым сэнсе «Хартыя» ўспрымае сябе як выданне, якому класічныя прынцыпы аб'ектыўнасці і «двух бакоў» не падыходзяць, бо вы СМІ, які не толькі інфармуе, але і вядзе барацьбу?

- Так, у Беларусі незалежны журналіст — больш чым журналіст. І мы вымушаныя змагацца за сваё права на свабоду слова. Улада робіць нас такімі, ты нават не выбіраеш гэты шлях, бо не можаш па-іншаму.

Што тычыцца аб'ектыўнасці ў варунках дыктатуры, то Лукашэнка мае вялікую прапагандысцкую машыну, якая не дае слова апазіцыі, а толькі паведамляе аб «поспехах» рэжыму. І ў гэтай сітуацыі, калі яшчэ і мы, незалежныя медыі, будзем рэтрансляваць пункт гледжання ўлады... Я мяркую, што мы павінны даваць больш галасоў людзей, якія хочуць бачыць Беларусь дэмакратычнай краінай.

У мяне была размова з адным з кіраўнікоў агенцтва AFP, і я распавяла яму аб крытыцы «Хартыі» ў сувязі з тым, што, маўляў, яна не дае «два бакі». І ён сказаў: «Слухайце, гэта як калі б у час Другой сусветнай вайны сусветная дэмакратычная прэса пісала б: паводле звестак габрэяў, забіта 6 мільёнаў габрэяў, а паводле звестак нямецкіх нацыстаў - нуль».

- Яшчэ адна распаўсюджаная прэтэнзія да «Хартыі» - строгая палітычная цэнзура каментароў. Пры гэтым не публікуюцца не толькі каментары «ватнікаў» або лукашыстаў, але і дэмакратычных наведвальнікаў, што, напрыклад, крытыкуюць тых палітыкаў, якіх падтрымлівае «Хартыя».

- Сёння каментары мадэруюць. І гэта трэба рабіць, бо ідзе гібрыдная вайна з боку Расеі, калі сядзяць тролі з боку КДБ ці ФСБ і пішуць каментары на сайты. Каментары - гэта частка кантэнту. І тут нічога не зробіш.