Братэрскі вораг

Разважанні пра мэтазгоднасць беларускага войска ў яго цяперашнім выглядзе.

«Закон пра адтэрміноўку», які ўскалыхнуў краіну, і рэфлексія прэзідэнта, якая рушыла за ім, пра тое, з кім быць майстрам стабільнасці, з NATO ці не з NATO, наводзяць на разважанні.

Войска прызыўнога тыпу многія лічаць анахранізмам, і гэта шмат у чым справядліва. Але многае ў гэтым пытанні залежыць таксама і ад гістарычнага кантэксту, а ён у апошнія гады зведаў сур'ёзныя змены.

Набор - палка з двума канцамі

У той ці іншай форме вайсковы абавязак існаваў са спрадвечных часоў. Першыя рэкруцкія наборы, вядомыя гісторыкам, адбыліся ў II тысячагоддзі да н.э. у Егіпце. Але прызыўное войска ў яе сучасным выглядзе з'явілася толькі ў 1793 годзе, у Францыі, калі Канвент прыняў закон аб усеагульнай вайсковай павіннасці. З тых часоў гэта быў крок наперад у вайсковай справе.

Менавіта дзякуючы пераходу на масавы заклік праз некалькі гадоў Напалеон сабраў войска, якое было вельмі эфектыўным у сутычках з прафесійнымі войскамі старога тыпу. Маючы дзесяціразовую перавагу, напалеонаўскія сілы ўшчэнт разграмілі непераможнае прускае войска. Гледзячы на гэта, войскі астатніх краін таксама пачалі пераходзіць на прызыўную аснову.

Але набор у войска аказаўся палкай аб двух канцах. Масавыя заклікі прывялі да таго, што маштабы вайсковых канфліктаў павялічыліся ў разы. Першая сусветная вайна стала адной з самых кровапралітных за ўсю гісторыю чалавецтва, і прызыўная сістэма вяла ў тым не апошнюю скрыпку. Краіны, што ваявалі, мабілізавалі больш за 70 мільёнаў чалавек, з якіх больш за 10 мільёнаў загінулі, а больш за 18 мільёнаў чалавек былі параненыя.

У часы прафесійных войскаў такія лічбы было немагчыма сабе ўявіць.

Яшчэ больш кровапралітнай апынулася Другая сусветная вайна, але пасля яе свет усё ж такі змяніўся. Традыцыйныя міждзяржаўныя войны сышлі ў нябыт - настаў час так званых вайсковых канфліктаў чацвёртага пакалення: грамадзянскіх і міжэтнічных войнаў, а таксама контртэрарыстычных аперацый. І тут набор у войска страціў сваю эфектыўнасць.

Яркі ўзор прызыўнога фіяска - вайна ў В'етнаме, якую ЗША, нягледзячы на ўсю сваю моц бясслаўна саступілі. Менавіта пасля В'етнамскай вайны амерыканцы наважылі вярнуць сваё войска на прафесійную аснову.

Масавае ж вяртанне да прафесійных войскаў пачалося пасля распаду ў 1991 годзе СССР - «імперыі зла» - калі канчаткова стала ясна, што Трэцяй сусветнай ўдалося пазбегнуць. З краін NATO набор тады захаваўся толькі ў Даніі, Эстоніі, Грэцыі і Нарвегіі.

Аднак агрэсія супраць Украіны, развязаная Расеяй у 2014 годзе, адкаціла свет назад, у 70-я гады мінулага стагоддзя, да эпохі «вялікага супрацьстаяння». Размовы пра ядзерны попел, жахлівыя гукі з Масквы, прывялі да таго, што на Захадзе зноў пачалі абмяркоўваць магчымасць масавага набору ў войскі.

З 2015 года такія абмеркаванні вядуцца ў Чэхіі і Латвіі. У 2016 годзе набор вярнулі ў Літве, у 2017 - у Швецыі. У 2017 годзе падчас прэзідэнцкай гонкі пра вяртанне набору ў Францыі казаў Эмануэль Макрон.

У сувязі з гэтым можна было б разважаць пра мэтазгоднасць набору ў войска і для Беларусі, калі б не адно «але».

Братэрскі вораг

Расея сёння - адзіны рэальны агрэсар, што патэнцыйна пагражае беларускай незалежнасці. Аднак Беларусь не валодае фінансавымі рэсурсамі для стварэння і ўтрымання прафесійнага войска, настолькі магутнага, каб у адзіночку супрацьстаяць агрэсіі з усходу.

Прафесійнае войска была б дарэчнае толькі пры адной умове - уступленні Беларусі ў NATO. Вось толькі на практыцы гэта наўрад ці магчыма рэалізаваць. Па-першае, гарант кажа «не хачу», па-другое, і хацеў бы, усё роўна не змог бы. Як дакладна заўважыў палітычны аглядальнік Аляксандр Класкоўскі, «варта было б Менску заікнуцца на гэтую тэму - і вось тады ўжо танкі Пуціна дакладна былі б тут».

Але ці нашмат больш слушна для нас набор у войска, калі мы фактычна афіляваныя з патэнцыйным агрэсарам? Усе гэтыя ЕАЭС, АДКБ, вучэнні «Захад», усе гэтыя развагі з высокіх трыбун пра тое, што мы, маўляў, «адзіны народ», ператвараюць нашае войска ў гэтакі пацешны полк. Ва ўмовах, калі краіна крыху менш чым цалкам залежыць ад патэнцыйнага агрэсара, войска становіцца дарагой і бессэнсоўнай цацкай.

Святы толк

Пакуль незалежныя СМІ крытыкавалі «закон пра адтэрміноўку», агітацыйная прапаганда напрапалую верашчала пра «свяшчэнны абавязак перад радзімай». Я - чалавек разважлівы, не веру ні ў якія міфы і легенды, так што слова «святы» для мяне пусты гук. Але затое я разумею людзей, якія імкнуцца абараняць тое, што ім дорага.

Калі пачалася вайна ва Украіне, тысячы добраахвотнікаў падняліся з мяккіх канап і сышлі на фронт. Наўрад ці пры гэтым яны балабонілі пра свяшчэнны абавязак - проста ім не хацелася, каб замест «Їхав козак за Дунай» над іх краінай гучала «Мурка» ў выкананні маскоўскіх папоў.

Але спыніць ворага сіламі адных толькі добраахвотнікаў было б немагчыма. Калi б не было ва Украіне вайсковага набору, невядома, дзе б цяпер праходзілі межы так званых ДНР&ЛНР. Пры гэтым набор ішоў роўна - былі, вядома, і выпадкі ўхілення, і эпізоды дэзертырства, але агулам украінцы разумелі: акрамя іх саміх ніхто не абароніць тое, што ім дорага.

Ці будзе такое ж разуменне ў беларусаў, калі б надарылася вайна з Расеяй? Наўрад ці, улічваючы, што апошнія чвэрць стагоддзя ў галовы ім убівалі «мы - адзін народ» і «беларус - гэта расеец са знакам якасці». А ўжо за апошнія пяць гадоў Крамлёўская прапаганда, гаспадарыць у нас як дома, і зусім звяла на нішто любыя парасткі нацыянальнай самасвядомасці, што там-сям прабіваліся ў шырокіх народных масах.

Так што ў разуменні шараговага беларуса войска - гэта нешта непатрэбнае, якое абараняе невядома што незразумела ад каго, ды да таго ж яшчэ і небяспечнае. Гэта месца, дзе ў мірны час гінуць салдаты, і дзе нават салют не могуць правесці без ахвяр. (Дарэчы, феерверкі, што забілі і пакалечылі беларусаў у Дзень Незалежнасці, былі прывезены з Расеі - які фатальны сімвалізм!)

Не хачу быць песімістам, але пачуццё такое, што калі заўтра ў Беларусь увойдуць «ветлівыя людзі», гэтае войска разбяжыцца гэтак жа, як пры выглядзе амерыканскіх салдат разбеглася войска Садама Хусэйна.

А як ён верыў у яго баявы дух, якія парады арганізоўваў! Ірак эпохі Садама - вось, што трэба было б вывучаць нашым военачальнікам, ахвотным да парадаў і ўпэўненым, што чым больш студэнтаў яны загоняць пад стрэльбу, тым лепш.

Дзмітрый Растаеў, «Салідарнасць»