Уладзімір Шчэрбань: «Атрымліваецца зноў 37-ы год...»

Беларускі Свабодны тэатр, застаўшыся без памяшкання, з якога яго выціснулі некалькі месяцаў таму беларускія ўлады, насуперак абставінам, выпусціў прэм'еру да Каляд.

Гэта спектакль па п'есе абсурдзіста Аляксандра Увядзенскага «Елка ў Івановых». Пра новую прэм'еру, і не толькі, размова карэспандэнта charter97.org з рэжысёрам тэатра Уладзімірам Шчэрбанем.

- Як у Свабодным тэатры ўзнікла традыцыя рабіць спектаклі да Новага года?

- Проста мы любім рабіць сюрпрызы. Тое, што СТ ужо дзевяць гадоў існуе ў Беларусі, само па сабе вялікі сюрпрыз. Для ўлады, зразумелая справа, сюрпрыз непрыемны, а для нашых адважных гледачоў, колькасць якіх пастаянна расце, больш чым жаданы. Уласна, дзякуючы нашай унікальнай аўдыторыі і ўзнікла гэтая традыцыя. Пад Новы год прынята рабіць падарункі тым, каго любіш.

Хочацца, каб нашы гледачы знялі напружанне, якое назапасілася за год. Бо гэта жудасна цяжка - жыць у Беларусі і пры гэтым усё разумець. Таму ўсе нашы калядныя спектаклі мякчэй і па форме, і па зместу: «Іншыя», «Кветка для Піны Баўш», «Родныя і блізкія», цяпер вось «Елка ў Івановых». І калі ў дзяржаўных тэатрах Новы год - гэта выдатная нагода для бяседы, то для нас - выдатная магчымасць новым спектаклем падвесці мастацкі вынік адыходзячага года і намеціць новыя тэндэнцыі на будучы год. Хоць я і не маю нічога супраць банкетаў.

- Ці былі асаблівасці ў падрыхтоўцы каляднай прэм'еры ў гэтым годзе?

- Ніякіх асаблівасцяў, акрамя таго, што наш тэатр на сённяшні дзень бяздомны. Так, ва ўладзе здалі нервы і нас выціснулі з памяшкання, у якім мы праіснавалі шэсць гадоў. Але мне дзіўна чытаць разважанні некаторых культурных дзеячаў, якія ў сувязі з гэтымі абставінамі кажуць пра СТ у мінулым часе.

Бо ўсе гэтыя гады сваім існаваннем мы спрабавалі растлумачыць, што тэатр - гэта не памяшканне, тэатр - гэта там, дзе адбываецца нешта па-сапраўднаму важнае. А гэта можа здарыцца дзе заўгодна.

Першыя тры гады мы рэпеціравалі і ігралі спектаклі на прыватных кватэрах, і ў тых жа кафэ, і ў загарадных дамах, дзе толькі магчыма. Мы і выжылі, таму што былі мабільныя і маглі гэта рабіць. І зараз мы вяртаемся да вытокаў, хоць, вядома ж, каму не хочацца спакою. Тое ж пытанне рэпетыцый - хочацца проста сесці і рэпеціраваць. Добра, ёсць скайп, гэта палягчае працу.

З іншага боку, тэхнічныя цяжкасці - гэта вельмі добра, таму што тады ты адказваеш для сябе на простае пытанне: трэба ўвогуле гэта рабіць ці не. Калі мэта недастаткова ясная і азартная, то перашкоды хаваюць яе ў самым пачатку. Я рады, што ёсць людзі, гатовыя працягнуць руку дапамогі і падаць свае пляцоўкі. Пры тым, што ў іх могуць быць праблемы. Вось гэта я разумею - гледачы!

- Як узнікла ідэя пастаноўкі «Елкі ў Івановых»?

- Проста прыйшоў яе час. Чым мы горш салідных дзяржтэатраў? Бо нам ужо дзевяць гадоў, а ў нас да гэтага часу няма ні казкі, ні навагодняга ранішніка. І потым, жыццё ў краіне дасягнула гранічнага кантрасту формы і зместу, а гэта і ёсць асноўны прынцып тэатра абсурду. І тут п'еса АБЭРЫУта Аляксандра Увядзенскага «Елка ў Івановых» прыйшлася як нельга дарэчы. Проста літаратурны абсурд супаў з жыццём у краіне, якая даведзеная да абсурду. Гэта стала цалкам відавочна падчас публічнай чыткі гэтай п'есы, якую я рабіў яшчэ на мінулыя Каляды.

- Чаму ты вырашыў перавесці п'есу з фармату чыткі ў фармат спектакля?

- Таму што ёсць свая чарга, немагчыма ж усё адразу паставіць. І мне здаецца, для гэтай п'есы ўдумлівая чытка - гэта важны момант. Яна змяшчае шмат літаратурнай гульні, гульні са словам, гульні з сэнсам, і гэта трэба спачатку ўчытаць і зразумець, каб затым знайсці адзіна магчымы гульнявы ключ. Так і нарадзіўся наш «ранішнік для дарослых», з усімі атрыбутамі савецкага ранішніка, праз які кожны з наc прайшоў.

Уласна, мы да гэтага часу знаходзімся ў гэтым ранішніку, з той толькі розніцай, што Чырвоную зорку на верхавіне елкі перафарбавалі пад Віфлеемскую. І мне падабаецца ідэя зрабіць «Елку ў Івановых» выключна калядным спектаклем, то ёсць іграць гэты ранішнік толькі ў перыяд калядных і навагодніх святаў. Добра, краіна ў нас шматканфесійная, а многія да гэтага часу з задавальненнем адзначаюць Стары Новы год, так што перыяд гэты не маленькі. Гэта як дзецям купляюць вопратку на выраст: у мінулым годзе мы зрабілі чытку, у гэтым адкладаем тэкст у бок і ўсведамляем яго целамі, а да наступнага зробім поўнафарматную прэм'еру.

- Наколькі запатрабаваныя абсурдысцкія тэксты ў сусветным тэатральным асяроддзі?

- Сусветная прастора – яна таксама розная. Для тэатра гэта пройдзены этап, у добрым сэнсе пройдзены. Гэта быў вельмі важны перыяд у гісторыі сусветнага тэатра, дзякуючы якому сучасны тэатр сёння там, дзе ён ёсць. Зразумела, такія класікі тэатра абсурду, як Бэкет, Жанэ, Іанэска або Пінтэр будуць запатрабаваныя заўсёды.

У Беларусі і на постсавецкай прасторы іншая сітуацыя. Наш тэатр дзякуючы савецкай уладзе не прайшоў гэты этап. Хоць і спрабаваў. Але Хармса згнаілі ў псіхушцы, Меерхольда расстралялі, Увядзенскі памёр на шляху ў ссылку. Жудасна небяспечны абсурд ў тэатры, таму што непадкантрольны. Таму вельмі важна сёння агучыць Увядзенскага. Не толькі таму, што гэта драматургічны шэдэўр, але і таму, што гэта іншыя ігравыя і пастановачныя практыкі. Гэта раскрывае нам, якім можа быць тэатр, як можна яшчэ казаць пра рэальнасць. Дзіўна - чытаеш п'есу «Елка ў Івановых» - і абсалютнае ўражанне, што гэта напісана сёння.

- У тваёй пастаноўцы Увядзенскага назіраюцца некаторыя вядомыя элементы беларускай рэальнасці.

- А як гэтага можа не быць? Спектакль жа нараджаецца тут і цяпер, а не там і тады. Я б сказаў, што гэта ў п'есе Увядзенскага назіраюцца некаторыя элементы сённяшняй Беларусі, якія я проста выявіў.

Шалёныя псіхіятры, тоўстыя жандары, марыянеткавы суд, барацьба за маральнасць і абавязковая святочная істэрыя, - куды ж мы без гэтага. Будзе елка? Будзе. Стаіць, прыгажуня. Нічога, што вакол праблемы і выйсця няма, але мы ўсе жывем гэтай елкай . Гэткія ўцёкі ў радасць.

Зразумела, што пісаў Увядзенскі п'есу ў жудасны час, 38-ы год, і палітычная сітуацыя была страшней, але нам ад гэтага не лягчэй. І дзякуй яму велізарнае, што ён пра гэта распавёў так, што хочацца жыць і радавацца. Нягледзячы на тое, што ён бліскуча, тонка, вельмі зло выкрывае ўсю гэтую рэчаіснасць, усё роўна ён падводзіць да таго, што кожны з нас застанецца сам-насам з гэтай елкай, і вось, што ты скажаш ёй або як і з кім ты заснеш пад ёй - гэта твая праблема.

- Якія падзеі ў тэатральным жыцці Беларусі гэтага года ты можаш адзначыць?

- Нягледзячы на тое, што мае спектаклі актыўна іграюцца ў Менску, мне складана казаць, бо я ж не ў кантэксце беларускага тэатра. Каб гаварыць, трэба глядзець спектаклі. Але я бачу тэндэнцыю, і з аднаго боку яна мяне радуе, а з другога - насцярожвае.

Мне падабаецца, што пачынаюць казаць пра тых, хто займаецца актуальнай драматургіяй і тэатрам. А некаторыя нават пераходзяць ад слоў да справы, што вялікая рэдкасць для Беларусі. Я рады, што не толькі Свабодны тэатр гэтым займаецца, што гэта пайшло ў масы. Гэта добра.

Вядома, мне крыху дзіўна чытаць і чуць, што гэта ўсё зараз «упершыню». Асабліва, калі гэта пішуць людзі, якія не ўчора прыйшлі ў тэатральную справу. Так адбываецца ігнараванне і замоўчванне нашай працы, а мы за 8 гадоў прарабілі яе дастаткова. З вобласці мастацкай усе пераводзяць у вобласць палітычную, і гэта агідна. Таму што майце мужнасць хоць бы агучваць факты.

Гэта нельга ігнараваць, таму што атрымліваецца зноў 37-ы год нейкі, як ва Увядзенскага. «Паколькі яны апазіцыйныя, то іх як бы няма». Гэта адразу гаворыць пра тое, што афіцыйная тэатральная сфера ў Беларусі татальна палітызаваная. І гэта ўжо невынішчальна.

Для мяне гэта - самае вялікае расчараванне. А так, вядома, я вельмі рады, што гледачы змаглі ўбачыць выдатныя пастаноўкі падчас фестывалю «Тэарт». Тэатр - гэта практычнае мастацтва, колькі б мы тэорыі не разводзілі. І пакуль глядач на свае вочы не ўбачыць, як гэта можа быць і што тэатр наогул можа быць іншым - да таго часу ён будзе думаць стэрэатыпамі. Гэта карысна не толькі для гледачоў, але і для тэатральных спецыялістаў.

- А калі казаць пра дасягненні Свабоднага тэатра ў гэтым годзе?

- «Шчаслівага Раства, міс Мідоўс» - наш свежы спектакль, створаны ў гэтым годзе падчас месячнай рэзідэнцыі ў Брытаніі.

Анлайн-трансляцыі, наша ноў-хаў, тое, што выкарыстоўваецца ва ўсім свеце, але не ў Беларусі. Мы змаглі гэта зрабіць і такім чынам пашырыць аўдыторыю і даць магчымасць гледачам паглядзець і на сябе, і на тую ж сцэну Шэкспіраўскага тэатра Глобус у Лондане. Гэта ўжо тэатральная гісторыя Беларусі, гэта эпахальныя падзеі. Якія, вядома ж, ніяк не адлюстраваныя ў свеце абсурду - у сучаснай Беларусі.

Варта адзначыць вяртанне драматургічнага конкурсу. Свабодны тэатр пачынаўся з конкурсу, са знаёмства з узорамі сучаснай драматургіі. Праца нашай тэатральнай лабараторыі Fortinbras з горадам «Каляровай хадой па шэрым». Я б не называў гэта ўсё залікамі. Гэта мастацкія акцыі, і яны самі па сабе паўнавартасныя.

Да пытання аб нязручнасцях: няма свайго памяшкання, але гэта не значыць, што трэба сядзець склаўшы рукі. Ёсць розныя спосабы кантакту з аўдыторыяй. Гэта таксама адна з формаў сучаснага тэатра, якая цалкам не апрабаваная ў Беларусі яшчэ. І я рады, што гэта ўсё адбылося пад заслону адыходзячага года. Гэта зноў жа падвядзенне мастацкіх вынікаў. Гэты год у нас быў насычаны - мы актыўна працавалі і ў Беларусі, і па свеце паляталі. Свабодны тэатр цяпер - гэта самы прадуктыўны, самы выніковы тэатральны праект у Беларусі, калі наогул не на постсавецкай прасторы.

- Якія планы на будучы год?

- Шмат запланавана. Як мінімум, дзве вялікія рэзідэнцыі будуць адбывацца ў Брытаніі ўніверсітэце Фэлмаса, з'явяцца два спектаклі. Адзін з іх, «Чырвоны лес», - будзе рабіць Мікалай Халезін, іншы, пад назвай «Кошт грошай», буду рабіць я. Нашы тэхналогіі, метадалогіі выкладання пераходзяць ужо ў разрад акадэмічных, - Falmouth University будзе менавіта па іх выхоўваць акцёраў.

Плануецца ўдзел у Эдынбургскім фестывалі, вялікі тур па Брытаніі з дзвюма прэм'ерамі. Паралельна мы будзем рабіць спектаклі па скайпе. Як мінімум і я, і Мікалай зробім па спектаклі, якія мы будзем іграць у Менску. І народжаныя яны будуць у Менску, а гэта важна - дзе нараджаецца спектакль.

Вярнуўся конкурс драматургіі, і ў нас будзе магчымасць прадстаўляць п'есы ў трох, можна сказаць ужо смела, тэатральных сталіцах - у Менску, Маскве і Лондане. Гэта выдатны вынік. Што тут казаць, драматургам зараз можна проста пазайздросціць. І тут стаіць наступнае пытанне. Драматургію мы падцягнулі: людзі пішуць, пра іх ужо гавораць, але стаіць пытанне рэжысуры, акцёрскага выканання. Вось у гэтым, як я разумею, вялікая праблема тэатральнай Беларусі.

- Адкуль могуць з'явіцца новыя рэжысёры?

- Толькі з практычнай працы з сучаснымі тэкстамі. Толькі яна можа даць зразумець, што спрацоўвае, а што не. Ну, і вядома, патрэбныя семінары. Трэба ездзіць глядзець, якім тэатр можа быць.

- Ці чакаеш ты цуду ў Новым годзе?

- Не. Я спадзяюся, што ўсё ж такі ў тэатра будзе свой кут у Менску. Вядома, мы ўмеем працаваць мабільна, прыехаць, разабраць усё за паўгадзіны, сыграць, сабраць і з'ехаць, але вельмі важна мець месца, дзе можна весці немітуслівую лабараторную працу. Гэта месца знойдзецца. Гэта не цуд.

Вікторыя Біран, спецыяльна для charter97.org

Фота - Ігар Ганжа