Пацучая мараль эпохі «СВА»

Даліна — гэта ікона публічнай маралі сучаснай Расіі.

Спявачка Ларыса Даліна, пік яе славы прыйшоўся на далёкія 1990-я, зрабіла тое, што даўно нікому з грамадска прыкметных асоб не ўдавалася. Яе «кватэрнае пытанне» аб’яднала расіян па абодвух баках рэальных і ваенных межаў.

Рашэнне суда, згодна з якім Ларысе Даліной вяртаецца прададзеная кватэра, а пакупніца кватэры не атрымлівае назад сваіх грошай, падняло хвалю публічнага пратэсту, які ўжо апрацоўваецца дэпутатамі і дзяржаўнымі медыя.

Байкот супраць рускай рулеткі

Я б не называў гэты паток абурэння «канселам», «хейтам» або «булінгам». Лепш сказаць — байкот. Так, слова скампраметавана савецкай прапагандай, але яно адсылае да даволі старадаўняй і добрай традыцыі ненасільнага супраціву «слабых» супраць самаўпраўства «моцных». Вонкавыя формы могуць быць падобныя, але сутнасць — розная (вядома, калі вы падзяляеце тую філасофскую ўстаноўку, якая прадугледжвае праводзіць адрозненне паміж існым і яўленым).

Праблема з’явілася не сёння: махляры і раней карысталіся прабеламі ў заканадаўстве, дзякуючы якім суды больш верылі прадаўцу кватэры, а не пакупніку. У выніку ўсё вырашае экспертыза, на падставе якой суд робіць выснову: ці быў прадавец пад вонкавым негатыўным уздзеяннем, ці не.

Аднак кейс самой Далінай надаў праблеме грамадска-палітычнае гучанне.

Для кагосьці яна — адзін з сімвалаў уседазволенасці, што пануе ў Расіі. Праўда, уседазволенасці дробнага баярына, акольнічага або нават дваранага блазна, чые паводзіны выклікаюць відавочнае здзіўленне: «Чаму і яму таксама можна»?

Для іншых гэта апошні рубеж абароны. У 2010-я ўлады аднімалі грамадзянскія правы, прапаноўваючы няпісаны грамадскі дагавор: «Вы не лезеце ў палітыку — мы не лезем за вашыя платы». У 2022-м расіян пачалі даставаць і за платамі, пакуль не ўсіх, не адразу і не заўсёды прыкметна. Затым пачаўся паўзучы наступ на прыватную ўласнасць — асабліва наглядна ў выглядзе «перагляду вынікаў прыватызацыі». Цяпер жа лінія абароны праходзіць ужо па апошнім, святым рубяжы — кватэрах, якія, дарэчы, дасталіся вельмі вялікай частцы расіян таксама ў працэсе прыватызацыі.

Для трэціх «кватэра Далінай» — яшчэ і нагода нагадаць пра прыніжаных і абражаных. Людзі гатовыя цярпець выдаткі вайны ў абмен на захаванне хоць нейкага камфорту — таму вобраз пакупніцы Паліны Лур’е выклікае экзістэнцыйны страх: маці-адзіночка, законапаслухмяная грамадзянка, яна засталася без кватэры, грошай, ды яшчэ і іпотэку плаціць — куды ж горш?

Сітуацыя выглядае яшчэ менш справядлівай, калі параўнаць з іншымі гісторыямі. У справе аб дзяржаўнай здрадзе 34‑гадовага фізіка Арцёма Харашылава дзяржаўнае абвінавачванне лічыць высокі інтэлект абцяжарваючай акалічнасцю: раз ён такі разумны — павінен быў усведамляць, што робіць. У выпадку Далінай няма сумневу, што яна разумная і таленавітая, але «гэта іншае»: Лур’е павінна была дадаткова правяраць кантрагента, раз тая «народная артыстка».

«Стрэлачнікам», якіх махляры выкарыстоўвалі ўцёмную, «ўпаялі» ад 4 да 7 гадоў. Здавалася б, яны гэтак жа падманутыя, як Даліна, але, як вядома з анекдота пра Чапаева, ёсць нюанс: месца ў сацыяльнай іерархіі вызначае, хто ты: саўдзельнік ці злачынец.

А параўнайце з пажыццёвымі прысудамі нявольным удзельнікам падрыву Крымскага моста, якіх украінская выведка выкарыстоўвала ўцёмную? Любое дзеянне ўнутры Расіі ператвараецца ў рускую рулетку. Дзівосным чынам злачынны намер выводзіцца з разгляду.

Справядлівасць, але без адказнасці

Аднак зусім не справядлівасць, а безадказнасць — вось што стала сэрцавінай кватэрнага канфлікту. Таму публічнае абурэнне мае значна больш радыкальны характар, чым можа падацца. Прынамсі, патэнцыйна.

Даліна павялася на махляроў, прадала кватэру, аддала грошы зламыснікам, потым апамяталася і праз суд усе выдаткі свайго паводзінаў пераклала на Лур’е. Безадказнасць — відавочная: аплошнасць учыніла сама, але зрабіла ўсё, каб за яе не адказваць. Байкоту падвяргаецца перадусім спявачка, а не суд. Так, у цяперашніх умовах супраць судовай улады лепш не выступаць; аднак, ратуючы адзін з органаў дзяржаўнай улады, сістэма падстаўляе пад патэнцыйны ўдар куды больш важнае — тыя апраўданні, дзякуючы якім саўдзел у злачынным дзеянні (вайне супраць Украіны) не лічыцца заганным, калі ўдаецца ўявіць, што цябе прымусілі.

Калі мы паглядзім на сітуацыю вачыма Далінай — нічога дрэннага не адбылося. Яна не крала грошай — яна павялася на махляроў, зрабіла памылку і толькі аднавіла справядлівасць адносна сябе. І суд стаў на яе бок, як і ва многіх іншых выпадках. Дык за што ёй каяцца? З якой прычыны ёй кампенсаваць 112 млн? Не яна пачынала, не яна падманвала — не ёй і адказваць.

Даліна відавочна прытрымліваецца той публічнай маралі, якая ўмацавалася за час вайны. Па прыкладзе расійскіх палітыкаў яна перакладае выдаткі на трэці бок. Па прыкладзе многіх расіян — не-супрацьнікаў вайны — яна нібыта заяўляе: не я прымала рашэнне — не мне несці адказнасць.

Чакана яе падтрымалі сябры са шоу-бізнесу — Лепс ды Прыгажын. Яны ўступіліся за «сваю», бо маюць усе падставы лічыць, што грамадскае абурэнне менш доўгае, чым чаканая працягласць жыцця самой Далінай, хоць яна ўжо і немаладая. Людзі хутка пра ўсё забудуцца, а ім з ёй яшчэ справы весці, у адных колах круціцца.

Вядома, сябра спазнаецца ў бядзе, але тэарэтычна можна было б перанесці акцэнт з абароны Даліны на спачуванне Лур’е? Нават спявачка Слава публічна асудзіла Даліну не за неэтычны ўчынак, а за тое, што стварыла ёй, Славе, складанасці пры продажы кватэры: маўляў, цяпер пакупнікі з недаверам ставяцца да артыстаў эстрады. Я не здзіўлюся, калі хто-небудзь разаўе гэтую думку і асудзіць за гэта Лур’е і яе абаронцаў (па аналогіі з абвінавачаннямі на адрас Украіны, што яна «не так» абараняецца).

У інстаграме мне трапіліся некалькі ролікаў, пабудаваных па наступным сцэнары: «Я канцэртны менеджар Даліны, а таму ўсе заробленыя грошы перадаю пацярпелай». Не, гэта гумарыстычныя замалёўкі — рэальных праектаў дапамогі ахвяры я не знайшоў. Асудзіць Даліну — так. Забараніць ёй заказваць воперы — так. Дапамагчы ахвяры — не.

І тут мы падыходзім да галоўнай праблемы — адказнасці, што робіць сітуацыю яшчэ больш раздражняльнай. Адказнасці не інквізіцыйнай, не па прынцыпе: «Калі былі нявольнымі саўдзельнікамі — кайтэся і адпраўляйцеся ў турму» (такая адказнасць ужо ёсць для «стрэлачнікаў»), а ў практычным духу — як актыўная рэакцыя на несправядлівасць.

Спадзявацца, што махляры панясуць адказнасць і кампенсуюць страты, — смешна. Сама Даліна не збіраецца гэтага рабіць. Застаецца спадзявацца на дзяржаву, але наўрад ці яна будзе ствараць кампенсацыйны фонд. У лепшым выпадку гаворка пойдзе пра прадухіленне падобных сітуацый у будучыні. Можа, дэпутаты выправяць асобныя прабелы ў заканадаўстве, але, хутчэй за ўсё, адказнасць усё адно ляжа на пакупнікоў, як мінімум у выглядзе дадатковых выдаткаў на страхаванне.

Па факце атрымліваецца ўсё тое ж: адны падманваюць, другія купляюцца на падман, а адказнасць пераносіцца на трэціх асоб, якім мала быць законапаслухмянымі — трэба яшчэ і браць на сябе рызыкі чужых недабрасумленных паводзінаў.

Пацучая мараль эпохі «СВА»

Даліна — гэта ікона публічнай маралі сучаснай Расіі. Расіі, што ваюе. Занадта ўжо кідаюцца ў вочы структурныя паралелі. Розніца толькі ў тым, што ў першым выпадку сацыяльная сувязь паміж суб’ектам недастойных паводзінаў і канчатковай ахвярай відавочная для большасці расіян, а ў другім — не. І кажу я цяпер не пра ўсіх расіян, а пра тых, хто асабіста любым спосабам саўдзельнічае ў агрэсіі — на фронце, у эканоміцы, у палітыцы або праз яе апраўданне. Яны таксама вырашаюць асабістыя праблемы (аднаўляюць адносна сябе справядлівасць, парушаную рашэннем Пуціна пачаць паўнамаштабную агрэсію і давесці яе да канца) за кошт іншых — украінцаў, якіх прымушаюць да страт, і антываенных расіян, якія з маральнага пачуцця пайшлі на асабістыя страты або ўпушчаную выгаду.

Даліна лічыць сябе ахвярай, якая не нясе адказнасці за дзеянні, учыненыя з падачы махляроў. Таксама і ў выпадку вайны — у залежнасці ад канкрэтных дыскурсаў. «Вобраз махляроў» можа пераносіцца вонкі — на «неанацыстаў», «Захад», «сатаністаў». Хтосьці абыходзіцца без персаніфікацыі — «несправядлівасць свету», «геапалітычныя баталіі». Крыху больш асцярожна, у прыватных дыскусіях, яго пераносяць на групы ўнутры Расіі, напрыклад: «Не мы прымалі рашэнне — не нам адказваць», «не я выбіраў Пуціна — не мне несці страты». Рытарыка «сваіх» дазваляе выступаць з пазіцыі ўмоўных Лепса ды Прыгажына: «Як бы там ні было, мы павінны быць за нашу армію». Супраць публічных крытыкаў можна разгарнуць аргумент ad hominem або крывадушна заяўляць, што яны не маюць ніякага маральнага права крытыкаваць з-за становішча іх фізічнага цела ў прасторы — кагосьці можна клеміць як «уцякачоў», іншых — за знаходжанне «не ў тых» краінах.

А пра хоць якую мінімальную асабістую адказнасць — хай не юрыдычную, хай маральную, — не, сярод не-супрацьнікаў агрэсіі, канфармістаў, гаварыць не прынята. Іх «я асуджаю вайну як такую» застаецца толькі прыкрыццём, адгаворкай, што дазваляе паводзіць сябе так, як робіць сама Даліна: свой асабісты камфорт я захаваю — а да іншых мне справы няма.

Канстанцін Пахалюк, The Moscow Times

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас [email protected]