Сёння спаўняецца 95 гадоў з дня нараджэння Уладзіміра Караткевіча
5- 26.11.2025, 14:10
- 2,888
Цікавыя факты з жыцця і творчасці класіка беларускай літаратуры.
Уладзімір Караткевіч пражыў нядоўга, усяго 53 гады. Але гэтага хапіла, каб яго прызналі адной з найбольш яскравых постацей беларускай літаратуры ХХ стагоддзя.
У сераду, 26 лістапада, пісьменніку, публіцысту, паэту, перакладчыку, драматургу і сцэнарысту Уладзіміру Сямёнавічу Караткевічу магло б споўніцца 95 гадоў.
Як стваралася «Дзікае паляванне караля Стаха»
Адна з яскравых твораў Караткевіча — «Дзікае паляванне караля Стаха». Гэта дэтэктыў, у аснову якога леглі беларускія гісторыі і легенды з элементамі містыкі.
Повесць была напісаная ў 1958 годзе, але выдадзеная толькі праз шэсць гадоў. Караткевіч зрабіў яе шматпластовай, са сваім дыханнем, атмасферай прыгод. Як напісаў адзін з крытыкаў, «у яе б’ецца сэрца і адчуваецца таямнічы водар пылу старажытных кніг».
Шмат хто знаходзіць падабенства «Дзікага палявання караля Стаха» з раманам Артура Конан Дойла «Сабака Баскервіляў».
У абедзвюх кнігах ёсць звышнатуральны або такі, што здаецца звышнатуральным, монстр, які пераследуе і забівае членаў старажытнага роду. Ёсць змрочная атмасфера старога замка і містычны сюжэт. А яшчэ — праклёны, сямейныя таямніцы і трагедыі.
Усё гэта будоражыць уяўленне чытачоў, асабліва юных. Тыя, хто старэйшы, знаходзяць у аповедзе вечныя тэмы барацьбы святла і цемры, дабра і зла, самадурства і пошуку справядлівасці, кахання і вернасці, нацыянальнай самабытнасці.
«Дзікае паляванне караля Стаха» захапляе напружаным сюжэтам, менавіта таму кінарэжысёр Валерый Рубінчык узяўся за экранізацыю повесці Караткевіча.
Аднайменны фільм выйшаў на савецкія экраны ў 1979 годзе. У галоўных ролях зняліся Барыс Плотнікаў, Алена Дзімітрава, Альберт Філазаў, Барыс Хмяльніцкі.
Асноўныя здымкі праходзілі ў Падгорэцкім замку, які знаходзіцца ў Львоўскай вобласці, а яшчэ ў Смалявічах, на ваенным палігоне ў Уруччы і ў падмаскоўным Алабіне, піша «Точка».
Уладзімір Караткевіч неаднаразова прыязджаў на здымачную пляцоўку, але ні разу не ўмешваўся ў працэс. Як кажа пагалоска, паглядзеўшы чарнавы варыянт стужкі, пісьменнік прамовіў: «Хлопцы, хто пойдзе па каньяк?» Хаця сам у той час алкаголю не ўжываў.
На пасяджэнні мастацкай рады Караткевіч, праўда, прызнаўся, што не ўсё яму ў фільме спадабалася, але спрачацца з рэжысёрам не стаў, прызнаючы права Рубінчыка на ўласную трактоўку.
Як Караткевіч стаў пісьменнікам
Уладзімір Караткевіч нарадзіўся 26 лістапада 1930 года ў Оршы. Бацька, Сямён Цімафеевіч, працаваў інспектарам па бюджэце ў Аршанскім раённым фінансавым аддзеле.
Маці, Надзея Васілеўна, скончыўшы магілёўскую Марыінскую гімназію, працавала настаўніцай у сельскай школе пад Рагачовам. Пасля замужжа занялася дамашняй гаспадаркай.
У сям’і, акрамя Уладзіміра, было яшчэ двое дзяцей: сын Валерый і дачка Наталля.
Караткевіч пачаў пісаць яшчэ ў дзяцінстве. Першыя вершы ў 1951 годзе былі апублікаваныя ў Аршанскай раённай газеце «Ленінскі прызыў». Яшчэ праз чатыры гады ў часопісе «Полымя» выйшаў верш «Машэка».
У Саюз пісьменнікаў БССР Караткевіча прынялі ў 1957 годзе. Можна сказаць, авансам.
Паводле правілаў, ухваліць кандыдатуру маглі толькі пры ўмове, што ў аўтара ёсць хаця б адзін паэтычны зборнік. У Караткевіча такога не было.
Але, відаць, старэйшыя калегі па творчым цэху і без таго ўгледзелі ва Уладзіміры неардынарныя здольнасці.
Першы паэтычны зборнік «Матчына душа» Караткевіча выйшаў ужо ў 1958 годзе. Чытачы і крытыкі сустрэлі выданне з энтузіязмам.
Дзе быў Караткевіч падчас вайны
У бацькоўскім доме было шмат кніг. Хлопчык чытаў іх запоем. Гадоў з шасці спрабаваў ілюстраваць уласныя творы. Хадзіў у музычную школу, удзельнічаў у тэатральных пастаноўках.
Пачатак вайны застаў Уладзю ў Маскве, куды ён прыбыў пабываць у сястры-студэнткі. Адтуль яго эвакуявалі спачатку пад Рызань, а потым на Урал — у Молатаўскую (Пермскую) вобласць. Жыў у інтэрнаце, адкуль некалькі разоў спрабаваў уцячы на фронт.
Ад бацькоў доўгі час не было ніякіх вестак. Толькі ў жніўні 1943 года сястра змагла адвезці Уладзю да таты і маці, якія дабраліся да горада Чкалаў (Арынбург).
Ужо потым будучы пісьменнік даведаўся, што яго старэйшы брат Валерый загінуў на фронце ў кастрычніку 1941 года. Жонка Валерыя, Альга, якая засталася на акупаванай тэрыторыі, была забіта нямецка-фашысцкімі захопнікамі.
Пра гэта Уладзімір пазней напіша ў аўтабіяграфічнай повесці «Лісце каштанаў».
Восенню 1944 года сям’я Караткевіча вярнулася ў Оршу. Уладзя зноў пайшоў у школу. Аднакласнікі адзначалі, што ўжо ва ўзросце 14 гадоў ён валодаў энцыклапедычнымі ведамі па літаратуры і гісторыі.
Палюбіў Беларусь у Кіеве
Пасля школы Уладзімір Караткевіч паступіў на філалагічны факультэт Кіеўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Т. Г. Шаўчэнкі. Там жа скончыў аспірантуру.
У Кіеве ён працягваў складаць вершы на беларускай і рускай мовах, спрабаваў пісаць іх па-украінску і па-польску.
Потым працаваў у адной з украінскіх школ, сябраваў з многімі мясцовымі літаратарамі.
Аб тым перыядзе пісаў так: «Здалёку я асабліва палюбіў Беларусь і яе людзей. Яна ўяўлялася мне тады па незямному прыўкраснай. Уся зялёная, вільготная, з азёрамі, з народам, з ягонай пявучай і звонкай мовай, з легендамі і палямі, курганамі і рэкамі».
Цікава, што менавіта пасля першага курса філфака Кіеўскага дзяржаўнага ўніверсітэта Караткевіч напісаў чарнавы варыянт повесці «Дзікае паляванне караля Стаха». Сказалася захапленне гісторыяй роднай Беларусі.
У 1956 годзе Уладзімір Караткевіч вярнуўся ў Оршу, дзе настаўнічаў на працягу двух гадоў. Але ўжо тады захапіўся сцэнарным мастацтвам. Скончыў нават спецыяльныя курсы — у 1962 годзе ў Маскве. Там жа напісаў сваю другую кнігу паэзіі — «Вячэрнія ветразі». Выпусціў раман «Леаніды не вернуцца да Зямлі».
Караткевіч напісаў нямала сцэнарыяў для дакументальнага кіно, тэлевізійных цыклаў, кароткаметражак, рэжысёрамі якіх найчасцей выступалі кінематаграфісты-дэбютанты.
Яго п’есы «Млын на Сініх Вірах», «Званы Віцебска», «Кастусь Каліноўскі», «Калыска чатырох чараўніц» з поспехам ішлі ва многіх тэатрах.
Пра што галоўны раман Уладзіміра Караткевіча
З Масквы Уладзімір Сямёнавіч вярнуўся з намерэннем узяцца за працу над раманам «Каласы пад сярпом тваім».
Як ён потым распавядаў, ідэя напісаць пра паўстанне пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага ўзнікла ў пачатку 1950-х, калі яму было крыху больш за 20 гадоў.
Матэрыялы збіраў доўга і карпатліва. Шмат падарожнічаў па краіне, у тым ліку з навуковымі экспедыцыямі. Пільна фіксаваў не толькі гістарычныя звесткі, але таксама легенды і паданні.
Заяву на імя дырэктара Дзяржвыдата Захара Матузава з просьбай уключыць раман «Каласы пад сярпом тваім» у план рэдакцыйнай падрыхтоўкі на будучы год Караткевіч аформіў 27 красавіка 1962-га.
У анатацыі пісьменнік указаў, што гэта будзе твор пра гады перад адменай прыгонніцтва, нарастанне гневу і незадаволенасці, працу сялян і побыт памешчыкаў у Прыдняпроўі. А яшчэ — пра паўстанне і яго разгром, трагічныя лёсы найлепшых людзей, вымушаных пакідаць радзіму або ісці на эшафот.
Лёс галоўнага героя Караткевіч акрэсліў так:
«І ў гэтых пакутах загартоўваецца яго душа. Вакол – папялішчы і магілы, але чалавек мацнейшы за гэта. Так растуць першыя, што ўсвядомілі: каласы пад сярпом тваім… – радзіма, каласы пад сярпом тваім… – воля, каласы пад сярпом тваім… – каханне, каласы пад сярпом тваім… – мужная барацьба за народ».
Раман ствараўся ў Рагачове, куды пісьменнік часта прыязджаў да дзядзькі, у дамах творчасці «Каралішчавічы» пад Мінскам і «Коктэбель» у Мінску, а таксама ў Чалябінску, дзе жыла з сям’ёй старэйшая сястра Уладзіміра.
Чаму «Каласы пад сярпом тваім» не хацелі выдаваць
Часопіс «Полымя» не спяшаўся публікаваць «Каласы…». Кіраўніцтва чаго-небудзь баялася. Сябры раілі Караткевічу заняцца самвыдатам, але аўтар быў супраць.
Яго сябар, літаратуразнаўца Адам Мальдзіс, пазіцыю Караткевіча патлумачыў так: «Вялікую і святую справу трэба рабіць з адкрытым забралам».
У скарочаным выглядзе рукапіс усё ж быў апублікаваны ў часопісе «Полымя» ў нумарах за люты — чэрвень 1965 года.
З выданнем кнігі выйшла яшчэ складаней. Адзін з крытыкаў напісаў рэцэнзію ў газеце «Савецкая Беларусь», дзе побач з разумнымі заўвагамі было нямала тэндэнцыйных пасажаў.
У выніку выдавецтва «Беларусь» запатрабавала ад Караткевіча ледзь не цалкам перапісаць твор.
За аўтара ўступіліся калегі па літаратурным цэху: Іван Мележ, Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Рыгор Барадулін, Адам Мальдзіс. Але выдаўцы ўпарта стаялі на сваім.
Давялося тэкст рэдагаваць. За гэта ўзяліся Караткевіч і Мальдзіс, які заўважыў, што работа «ў многіх мясцінах... пайшла раману яўна на карысць».
Нарэшце, у 1968 годзе раман быў апублікаваны і хутка атрымаў статус класічнага твора беларускай літаратуры.
Падзеі ў «Каласах пад сярпом тваім» абрываюцца напярэдадні паўстання 1863 года. Караткевіч запэўніваў, што будзе працяг, бо з’яўляецца ўсё больш і больш новых матэрыялаў.
Ці было працягненне рамана
Пасля смерці Уладзіміра Сямёнавіча сябры спрабавалі адшукаць рукапісы, накіды або хаця б чарнавікі новых раздзелаў рамана, але безвынікова.
Як меркаваў Адам Мальдзіс, рукапісы маглі прапасці ў Сімферопалі, дзе Караткевіч адпачываў з жонкай, а іх здымнае жыллё абакралі. Пісьменнік нервова рэагаваў на распыты пра тое, што забралі злодзеі: «Ведалі, што браць, гады! Білі прама пад дых!»
Паводле ўспамінаў сяброў, пасля той паездкі Караткевіч болей ніколі не казаў пра працяг «Каласоў» як пра нешта рэальнае.
Цікава, што гэты раман доўгі час быў адзінай кнігай, выдадзенай у Беларусі шрыфтам Брайля. А ў 2019 годзе, напярэдадні 90-годдзя класіка, раман «Каласы пад сярпом тваім» быў прызнаны самай папулярнай кнігай у беларусаў.
Дарэчы, менавіта гэты твор звёў Уладзіміра Сямёнавіча з Валянцінай Браніславаўнай, якая стала яго жонкай. Яны пазнаёміліся ў Брэсце на чытацкай канферэнцыі па рамане «Каласы пад сярпом тваім». Разам пражылі 12 гадоў.
Жонцы Караткевіч прысвячаў вершы і раман «Чорны замак Альшанскі».
Памёр Уладзімір Сямёнавіч 25 ліпеня 1984 года. Пахаваны ў Мінску на Усходніх могілках.
Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe
Звязацца з намі можна праз адрас [email protected]
