Чырвоная нітка, рыбіна костка

Сямімільнымі крокамі да ГУЛАГу.

Нядаўна палітычная зняволеная Кацярына Новікава змагла перадаць на волю ліст, абыходзячы турэмную цэнзуру, - на шматку туалетнай паперы. Ліст цудам дайшоў да рэдакцыі «Белсату», і толькі дзякуючы гэтаму мы ўсе змаглі даведацца жахлівыя падрабязнасці пра тое, як Кацярыну пасля затрымання білі ў ГУБАЗіку ўсім кабінетам, як ставілі на сцяг, як пагражалі. Цяпер мы ведаем, што Кацярына ўпала з другога яруса і моцна стукнулася галавой, але вынікі рэнтгена ёй не паведамілі. Тут, мусіць, трэба сказаць нешта накшталт "дзякуй, што хоць на рэнтген адвезлі", але язык не паварочваецца, бо так можна дайсці і да "дзякуй, што не расстралялі".

Кацярыну затрымалі летась у чэрвені, а ліст яна змагла перадаць на волю толькі ў красавіку. То бок, дзесяць месяцаў ніхто нічога не ведаў. На спатканні, якое атрымліваюць сваякі пасля суда, праз шкло нічога не раскажаш. Адвакату расказаць можна, але ён будзе маўчаць, памятаючы пра калег, якія таксама сядзяць у турмах за абарону палітычных зняволеных, ці ў найлепшым выпадку пазбаўленыя ліцэнзій і вымушаныя былі ўцячы з краіны. Пра турэмную цэнзуру і казаць няма чаго. Фармальна адміністрацыя СІЗА быццам і не вінаватая ў тым, што Кацярына ўпала і стукнулася галавой, але калі б яна напісала пра гэта родным, такі ліст усё адно не выйшаў бы за межы турмы. Шматок туалетнай паперы, спісаны дробным почыркам, - усё, што змагла прыдумаць Кацярына ў спробе расказаць аб тым, што адбываецца з ёй. І спроба ўдалася.

Мне гэтая гісторыя, ды і сам ліст на кавалачку туалетнай паперы, адразу нешта нагадалі. Зрэшты, зразумела, што іменна гэта магло нагадаць. Нядаўна я слухала лекцыю Андрэя Шалаева, заснавальніка «Бяссмертнага барака», - чалавека, які скрупулёзна збірае лісты ў ГУЛАГ і з ГУЛАГА. Прызнаецца, што ратацыя валанцёраў жудасная, таму што чытаць гэтыя лісты невыносна цяжка, і многія занадта хутка выгараюць. Больш не могуць. Дык вось, Андрэй расказваў гісторыю аднаго ліста з пермскай турмы, пасля чаго я адразу ўспомніла Кацярыну.

Пермскі інжынер-геадэзіст Васіль Лаішчаў быў арыштаваны ў жніўні 1945 года, калі садзіўся ў цягнік, каб ехаць у службовую выправу. У камеры ён знайшоў пакінутую кімсьці анучу і чырвоную нітку, зрабіў з рыбінай косткі іголку і вышыў ліст сыну: «Віця, я не з'ехаў у Ташкент, мяне арыштавалі і пасадзілі ў турму. Абгаварыў Цехацкі. Працягвай вучобу. Насіце перадачы, пішыце і памятайце пра мяне». А зверху ён вышыў просьбу: «Добрыя людзі, знясіце хустку па адрасе…».

Ліст да Віці не дайшоў. У камеру падсадзілі «квактуху», які сказаў, што неўзабаве выйдзе на волю і перадасць хустку родным. Васіль Лаішчаў адседзеў дзесяць гадоў, у лагеры трапіў пад завал і стаў інвалідам. Яго перавялі ў жудасны лагер для інвалідаў у пасёлку Абезь, дзе мала хто дажываў усё ж да канца тэрміну. Але інжынер Лаішчаў дажыў. Больш за тое, дажыў да рэабілітацыі. А ліст, вышыты чырвонай ніткай з дапамогай рыбінай косткі, Віця знайшоў праз сорак пяць гадоў, калі падчас перабудовы КДБ адкрыў архівы, і сыну далі магчымасць прачытаць крымінальную справу бацькі. Да справы быў падшыты той самы ліст на лапіку тканіны. Адрасат усё ж такі змог прачытаць яго.

І вось праз восемдзесят гадоў, калі пра ГУЛАГ засталіся толькі страшныя ўспаміны тых, хто выжыў, а ад СССР – спарахнелыя косткі, калі карціна свету мяняецца з вар'яткай хуткасцю, за тысячы кіламетраў ад таго пермскага цэнтрала маладая жанчына ў цэнтры Еўропы піша ліст на шматку туалетнай паперы, не ведаючы, дойдзе ён ці не, вынесе яго хто-небудзь на волю або здасць карнікам, каб ён лёг у асабістую справу зняволенай і прывёў яе ў карцар.

Калі-небудзь гэты ліст беларускай палітычнай зняволенай стане асновай экспазіцыі новага музея, я не сумняваюся. І тысячы лістоў іншых палітвязняў. І, магчыма, валанцёры, якія будуць збіраць архівы, таксама будуць мяняцца часта, як у «Бяссмертным бараку», бо чытаць гэта невыносна цяжка. Але давядзецца. Чытаць, збіраць, сістэматызаваць, аблічбоўваць, паказваць свету.

Падшываць да спраў, дарэчы, таксама давядзецца. Калі карнікі ГУЛАГа большай часткай ціха і шчасна састарэлі, ні за што не адказаўшы перад сваімі ахвярамі, то мы такога дапусціць ніяк не можам. Павінна ж нашае стагоддзе хаця б чым-небудзь адрознівацца ад мінулага.

Ірына Халіп, адмыслова для Charter97.org

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас [email protected]