Зямля герояў: як пачалося Слуцкае паўстанне

У лістападзе 1920 года Рада Случчыны заклікала да барацьбы за незалежную Беларусь.

21 лістапада 1920 года ў Слуцку разгарнулася антыбальшавіцкае паўстанне. У гэты дзень Рада Случчыны выдала дэкларацыю, у якой заклікала сялянства «на барацьбу за незалежную Беларусь у яе этнаграфічных межах».

Тысячы беларусаў-добраахвотнікаў ужо ваявалі за незалежнасць сваёй Радзімы з 1918 года. Аднак менавіта ў канцы лістапада 1920-га адбылося першая маштабная вайсковая аперацыя цэлага самастойнага злучэння беларускіх узброеных сіл – Слуцкае паўстанне.

Пагадненне выклікала абурэнне прадстаўнікоў Беларускай Народнай Рэспублікі, якія 20 кастрычніка 1920 года прынялі рэзалюцыю, у ёй адзначалася, што «РСФСР і Польшча, не маючы агульных межаў, і бязлітасна спустошваючы  Беларусь, змагаючыся на яе тэрыторыі, зараз палічылі магчымым вырашаць лёс беларускага народа і распараджацца яго землямі без удзелу яго прадстаўнікоў, ігнаруючы справядлівыя дамаганні беларускага народа і яго законнага ўрада, не дапусцілі да ўдзелу ў перамовах яго правамоцную дэлегацыю».

Беларускія нацыяналісты заявілі, што Рыжская дамова неабавязковая для беларускага народа, і заклікалі «ўсімі спосабамі і сродкамі працягваць барацьбу за незалежную Беларускую Народную Рэспубліку з усімі яе ворагамі».

Радзіма герояў

Слуцкі павет яшчэ да Першай сусветнай вайны быў адным з асноўных раёнаў дзейнасці беларускага нацыянальнага руху. Тут працавалі беларускія абшчыны і гурткі, адсюль яны адпраўлялі дэлегатаў на з'езд беларускіх партыйных і грамадскіх арганізацый у 1917 годзе, адсюль ехалі прадстаўнікі на І Усебеларускі кангрэс.

Важную ролю адыграла арганізаваная Радаславам Астроўскім у 1917 годзе беларуская гімназія ў Слуцку.

«Выхаванцы гэтай гімназіі праз тры гады ўяўлялі сабой адборныя маладыя кадры для беларускага вайсковага руху», – адзначыў у сваёй працы «Жаўнеры БНР» гісторык Алег Латышонак.

Нават падчас бальшавіцкай акупацыі вясной 1919 года, калі ў горадзе быў сфармаваны зводны Слуцкі батальён, яго ў хуткім часе падпарадкавалі сабе беларускія нацыяналісты, у сувязі з чым бальшавікі палічылі за найлепшае яго проста распусціць.

У сакавіку 1919 года ў Слуцку ўзарвалася антыбальшавіцкае сялянскае паўстанне, якое было задушана. Падчас польскай акупацыі беларускія эсэры, галоўная мясцовая палітычная сіла, рыхтавала антыпольскае паўстанне ў Слуцку.

Калі летам 1920 года прыйшлі Саветы, якія адмовіліся падпісаць дэкларацыю аб утварэнні БССР, беларускія эсэры патрабавалі разрыву сувязі з Савецкай Расеяй і стварэння беларускага войска.

Польскія войскі зноў занялі Слуцк 11 кастрычніка 1920 года, а 18 кастрычніка, калі баі спыніліся, лінія фронту праходзіла на 25 км на ўсход ад горада.

Таму, калі ў сярэдзіне лістапада адбыўся Зʼезд Слуцка, на якім прысутнічалі больш за 100 дэлегатаў ад Слуцка і 15 воласцяў, дэлегаты прынялі рашэнне фармаваць войскі Беларускай Народнай Рэспублікі. Была абрана Рада Слуцка – пастаянны орган рэгіянальнай улады.

Зʼезд абʼявіў Случчыну часткай БНР і пастанавіў абараняць сваю зямлю са зброяй у руках. Нават прыхільнікі перамоваў з бальшавікамі накіравалі пратэст супраць іх намеру заняць Слуцкі павет і заявілі, што Случчына хоча стаць часткай незалежнай Беларусі.

Першая. Слуцкая

Арганізацыяй узброеных сілаў БНР у Слуцку кіравалі: 31-гадовы Павал Жаўрыд, які ў 1917 годзе скончыў Віленскую вайсковую вучэльню; капітан Анастас Анцыповіч і паручнік Ян Мацеля.

Дзякуючы іх працы, у тым ліку яшчэ падчас польскай акупацыі, узнікла Першая Слуцкая брыгада войскаў БНР. У складзе брыгады ўжо 22 лістапада зʼявіўся 1 полк – Слуцкі, пачалося фармаванне 2-га палка – Грозаўскага.

Камандзірам брыгады стаў Анастас Анціповіч, камандзірам 1-га палка быў прызначаны капітан Пётр Чайка, камандзірам 2-га Грозаўскага палка – капітан Лукаш Сяменік. Асноўнай часткай афіцэрскага складу былі мясцовыя жыхары з досведам Першай сусветнай вайны.

Паводле польскіх разведвальных рапартаў, беларускія палкі мелі па 3 батальёны, у кожным з якіх было па тры роты, піша Алег Латышонак. Таксама павінны былі існаваць два рэзервовыя палкі. Беларускія крыніцы не згадваюць пра рэзервовыя палкі, затое паведамляюць пра іншы склад баявых палкоў – так, 1 Слуцкі полк стральцоў, паводле гэтай інфармацыі, складаўся з 4 батальёнаў.

Таксама брыгада мела асобны кавалерыйскі атрад: нават падчас панавання кулямётаў і хуткастрэльнай артылерыі конныя часткі маглі быць вельмі карыснымі дзякуючы сваёй мабільнасці, хаця выкарыстоўваліся ў баі звычайна як пяхота. Таксама яны былі незаменнымі для разведкі.

Контрразведку беларускай брыгады ўзначаліў паручнік Антон Мірановіч.

Таксама брыгада мела ўласную вайсковую школу пад камандаваннем паручніка Фёдара Данілюка, былі створаны палявы шпіталь, вайсковы суд, лагеры і зброевая майстэрня.

Усяго колькасць брыгады дасягнула 4000 чалавек, у большасці гэта былі случчакі, але таксама партызаны і перабежчыкі ад бальшавікоў з суседняга Бабруйскага павета. Пры недахопе абмундзіравання характэрным адзеннем салдат стаў пашыты ў хатніх умовах мундзір з даматканага палатна: куртка тыпу фрэнч і штаны-галіфе, а таксама шапка-вушанка з заячага футра.

Зброі хапала добра, калі на палову ўсіх добраахвотнікаў. Брыгада, якая толькі што нарадзілася, не магла абараніць Слуцк, аднак можна было паспрабаваць затрымацца ў 15-кіламетровай нейтральнай зоне паміж бальшавікамі і палякамі.

У бой!

Рада Слуцка і штаб 1 Слуцкай брыгады адступілі са сталіцы рэгіёна і спыніліся ў Семежаве, працягваючы працу па стварэнні войска.

Справамі вайсковага друку займаўся беларускі афіцэр Макар Касьцевіч – аўтар верша «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», які быў пакладзены на музыку Уладзіміра Тэраўскага і ў такім выглядзе стаў гімнам БНР. Былі выдадзены звароты да грамадзян, сялян, чырвонаармейцаў, улёткі з вершам Максіма Багдановіча «Пагоня» і гімнам «Спрадвеку мы спалі».

Макар Касьцевіч (псеўданім Макар Краўцоў), загінуў у бальшавіцкай няволі ў 1939 годзе

Першы бой салдаты Слуцкай брыгады прынялі 27 лістапада – і гэты дзень заслужана адзначаецца дагэтуль як дзень Слуцкага паўстання.

Аддзел 6-й роты Слуцкага палка стральцоў на чале з падпаручнікам Кернажыцкім падчас разведкі ў раёне вёсак Быстрыца, Верамейчыкі, Васільчыцы і Чарнагубава сутыкнуўся з савецкім ваенным аддзелам. Случчакі захапілі палоннага. Яшчэ адзін бой адбыўся пад Васільчыцамі. Адзін беларус быў паранены, бальшавікі страцілі траіх забітымі, траіх параненымі, аднаго палонным і вымушаны былі адступіць.

Баявыя дзеянні хутка разгараліся па ўсім занятым беларускай брыгадай фронце.

5-я рота Слуцкага палка на чале з падпаручнікам Клішэвічам заняла вёскі Лютавічы і Дашнова, прычым узяла ў палон 5 жаўнераў ворага. 7-я і 8-я роты біліся з бальшавікамі за вёску Махневічы. 30 лістапада вяліся баі ў раёне Вужыцы ў Бабруйскім павеце.

Слуцкі полк займаў фронт ад Семежава да Вызны. Грозаўскі полк змагаўся на лініі ад Вызны да Капыля.

У першы дзень баёў была выкрыта здрада камандзіра 1-га Слуцкага палка капітана Чайкі – на яго месца быў прызначаны падпалкоўнік Гаўрыловіч, а на месца камандзіра брыгады Анцыповіча, абвінавачанага эсэрамі ў неадпаведнай палітычнай лініі, – капітан Антон Сокал-Кутылоўскі.

У першыя дні снежня бальшавіцкія ўлады наважылі правесці маштабную вайсковую аперацыю супраць случчан – гэтым заняліся штаб 16-й савецкай арміі сіламі 8-й і 17-й стралковых дывізій, а таксама спецыяльных частак чэкістаў.

Беларусы жорстка супраціўляліся, аднак савецкія часці, дзякуючы падтрымцы артылерыі, мелі пераважную агнявую моц. Да таго ж беларуская брыгада мела абмежаваныя запасы патронаў і хутка засталася амаль без боепрыпасаў. Бракавала харчоў і лекаў для параненых і хворых тыфам.

6 снежня адбыўся бой пад Ядчыцамі, у якім беларусам прыйшлося адступіць. На наступны дзень беларускія войскі пакінулі Семежава.

Аднак баі з бальшавікамі працягваліся. 10 снежня случчакі занялі вёскі Навасёлкі і Крывасёлкі, у начным баі з 11 на 12 снежня ўзялі вёску Старына, на наступную ноч – адбілі Семежава, дзе захапілі вялікую колькасць боепрыпасаў.

Аднак агнявая і колькасная перавага бальшавікоў прымушала беларускіх жаўнераў зноў адступаць. З 17 на 18 снежня беларусы зноў адбілі Семежава, пасля – Вызну, але не маглі замацавацца, і ў чарговы раз страчвалі пазіцыі.

Толькі 28-31 снежня апошнія 1500 байцоў Слуцкай брыгады перайшлі польска-савецкую мяжу і склалі зброю.

Нагадаем, што ў Варшаве пройдзе марш на Дзень беларускіх герояў. Пачатак – 26 лістапада а 13:30.