Юрыстка-міжнародніца: Пачынайце ўжо збіраць довады пра злачынствы рэжыму Лукашэнкі

Пажадана, каб яны адпавядалі стандартам Міжнароднага крымінальнага суда.

Пра гэта ў інтэрв'ю Charter97.org заявіла Ганна Мікіценка - украінская юрыстка, якая спецыялізуецца на міжнародным гуманітарным, крымінальным праве і абароне правоў чалавека.

Ганна працуе ў міжнароднай праваабарончай групе Global Rights Compliance, дзе, сярод іншага, кансультуе ўкраінскія дзяржаўныя органы ў пытаннях выканання міжнароднага гуманітарнага права, а таксама для расследавання і судовага пераследу міжнародных злачынстваў.

- Раскажыце, чым займаецца Міжнародны крымінальны суд (МКС) у Гаазе, у чым яго профіль, якога кшталту злачынствы ён разглядае?

- Міжнародны крымінальны суд займаецца чатырма катэгорыямі злачынстваў, якія прапісаны ў Рымскім Статуце - асноватворны дакумент для Міжнароднага крымінальнага суда. Гэтыя злачынствы: генацыд, злачынства супраць чалавечнасці, вайсковыя злачынствы і з нядаўніх часоў - злачынствы агрэсіі.

- У чым розніца паміж МКС, Гаажскім трыбуналам і Міжнародным Судом ААН? У чым значэнне Рымскага Статута?

- У нас, ва Украіне, як і ў некаторых іншых краінах, дагэтуль ёсць згадкі пра нейкі міфічным «Гаажскі трыбунал». Як правіла, пад ім хаваецца альбо Міжнародны крымінальны суд, альбо Міжнародны суд ААН. Ёсць яшчэ шэраг арбітражных судоў, адзін з іх у тым ліку ў Гаазе, але гэта менш тычыцца сітуацыі Украіны і Беларусі. Паколькі арбітражны суд - гэта больш пытанні бізнэсу.

Розніца паміж Міжнародным крымінальным судом і Міжнародным судом ААН у тым, што ў першым разглядаюцца пытанні індывідуальнай крымінальнай адказнасці, а другі разглядае пытанні адказнасці дзяржаў.

Я дам прыклад Украіны: Міжнародны суд ААН у нашым выпадку разглядае, ці парушыла дзяржава Расея канвенцыю ААН аб забароне расавай дыскрымінацыі ў Крыме і канвенцыю аб забароне на фінансаванне тэрарызму на Данбасе. Тут гаворка ідзе менавіта пра адказнасць дзяржавы ў цэлым. А Міжнародны крымінальны суд вывучае пытанне датычна пэўных асоб: ці чынілі яны генацыд, злачынствы супраць чалавечнасці, вайсковыя злачынствы, злачынствы агрэсіі.

Рымскі Статут - гэта фактычна міжнародная дамова, ён быў падпісаны ў 1998 годзе. Адразу скажу, ні Рымскі Статут, ні Міжнародны крымінальны суд не з'яўляюцца часткай ААН. Рымскі Статут - гэта пагадненне паміж дзяржавамі, цяпер паміж 123 дзяржавамі.

Рымскім статутам быў створаны МУС, гэта значыць, Статут быў прыняты ў 1998 годзе, а суд быў створаны ў 2002 годзе - як першы стала функцыянальны крымінальны суд, які патэнцыйна можа разглядаць пытанне кожнай краіны, якая ратыфікавала Статут, у дачыненні да іншай краіны, якая таксама ратыфікавала Статут.

Міжнародны крымінальны суд (МКС) быў створаны ў адказ на падзеі 1990-х гадоў: Югаславія, Руанда, Сьера-Леонэ. Бо пасля Нюрнбэргскага працэсу не было ніякай іншай інстытуцыі, якая магла б разглядаць пытанне адказнасці за, напрыклад, вайсковыя злачынствы або злачынства супраць чалавечнасці, і ААН давялося аператыўна ствараць «ad hoc» трыбуналы для канкрэтнага выпадку. Так паўсталі трыбунал у Югаславіі, трыбунал у Руандзе, спецыяльны суд у Сьера-Леонэ.

Каб такога ў будучыні больш не было, была прынятая пастанова стварыць Міжнародны крымінальны суд - які функцыянуе ўвесь час, а не ў адказ на канкрэтную сітуацыю.

- Якія катэгорыі злачынстваў, учыненых уладамі Беларусі, падпадаюць пад пункты артыкула 7 Рымскага Статута «Злачынствы супраць чалавечнасці»?

- Давайце пачнём з таго, што ў Беларусі Рымскі Статут выкарыстоўваецца праз некалькі крокаў (як крыніца стандартаў міжнароднага крымінальнага права), гэта значыць, ён не выкарыстоўваецца наўпрост. Беларусь не з'яўляецца краінай, якая ратыфікавала статут, у суда няма юрысдыкцыі ў вашай краіне. Гэта важна разумець, бо многія думаюць, што МКС - гэта панацэя ад усіх праблем. Не, спачатку трэба ратыфікаваць Статут, альбо іншым чынам атрымаць юрысдыкцыю. Але калі такое здарыцца, то, зыходзячы з публічна даступнай інфармацыі, можна казаць пра катаванні грамадзян Беларусі ў кантэксце артыкула 7 Рымскага Статута, пра зняволенні ў турме або іншае жорсткае пазбаўленні волі, магчыма, пра пераслед.

Зноў жа, у кожным з гэтых выпадкаў трэба дадаткова аналізаваць інфармацыю.

Таксама ў СМІ ёсць інфармацыя аб згвалтаваннях (затрыманых у Беларусі - рэд.), асабліва ў кантэксце ўзяцця пад варту, але, зноў жа, пакуль нельга сказаць, ці дасягаюць гэтыя дзеянні маштабу злачынства супраць чалавечнасці. Магчыма даказаць факты гвалтоўнага знікнення, але патрэбна дадатковая інфармацыя.

- Беларусь не падпісала Рымскі Статут, такім чынам, мы не можам падаць пазоў у МКС супраць Лукашэнкі. Рымскі Статут можна абысці спецыяльнай сэсіяй Рады бяспекі ААН, аднак, мы можам чакаць вета з боку Расеі і Кітая. Што могуць зрабіць беларусы ў гэтым выпадку?

- У выпадку вета, напэўна, нічога. Агулам, калі мы гаворым пра адвакацыйныя намаганнях, вядома, ёсць сэнс праводзіць кампаніі грамадскай дасведчанасці: што такое Міжнародны крымінальны суд, чаму ён не можа наўпрост зараз разгледзець сітуацыю ў Беларусі, але, магчыма, калі-небудзь зможа.

Украіна таксама не ратыфікавала Рымскі Статут, але яна падала заяву аб прызнанні яго юрысдыкцыі ў дачыненні да двух сітуацый: Еўрамайдану і сітуацыя ў Крыме і на Данбасе. Гэтыя заявы былі пададзеныя дзейным урадам, Вярхоўная Рада сабралася і падпісала.

У вас, у Беларусі, прайшлі выбары і патэнцыйна можа змяніцца ўрад. Калі вы «даціснеце» Лукашэнку, то новы ўрад, які прыйдзе пасля яго, можа такую заяву падаць і прызнаць юрысдыкцыю Рымскага Статута.

- Украіна таксама не падпісала Рымскі Статут. Чаму краіна надумала звярнуцца ў МКС?

- Шчыра кажучы, я ад імя Украіны, як дзяржавы, не выступаю, я са сваёй званіцы думаю, што ўжо на той момант разумелі: не будзе аб'ектыўнай магчымасці разгледзець гэтыя пытанні самастойна.

Наконт Еўрамайдану была такая магчымасць, але, напэўна, не было настолькі добра функцыянальнай сістэмы правасуддзя. А вось наконт Крыма і Данбасу, каб прыцягнуць да адказнасці вайсковых злачынцаў, трэба сабраць довады і сфармаваць крымінальныя справы. Ва Украіны няма такой магчымасці, бо тэрыторыя Крыму падкантрольная Расейскай Федэрацыі, тэрыторыя Данбаса часткова падкантрольная так званым «Данецкай/Луганскай народным рэспублікам», калі не Расеі наўпрост.

У следчага або пракурора, нават на лініі размежавання, ужо абмежаваны доступ да збору інфармацыі. Калі адбываецца абстрэл, далёка не кожны раз следчая група можа выехаць, у тым ліку з меркаванняў бяспекі, бо ніхто не ведае, калі будзе наступны абстрэл.

Гэта нават на падкантрольнай Украіне тэрыторыі, а перайсці лінію размежавання і сабраць довады немагчыма ў прынцыпе, бо ніхто не можа гарантаваць бяспеку.

- У Крымінальным кодэксе Рэспублікі Беларусь ёсць Артыкул 128. «Злачынствы супраць бяспекі чалавецтва», у якім ёсць значэнне слова «катаванне». Ён прадугледжвае пазбаўленне волі на тэрмін ад 7 да 25 гадоў, або пажыццёвае зняволенне, або нават смяротнае пакаранне. Ці можна выкарыстаць гэта для пакарання вінаватых у рэпрэсіях супраць беларусаў? Ці ёсць закон аб катаваннях ва Украіне?

- Ва Украіне ёсць артыкул аб катаваннях, але гэта артыкул дзейнічае ў ардынарных сітуацыях, гэта значыць не абавязкова ў сувязі, напрыклад, з рэвалюцыйнымі падзеямі ці узброеным канфліктам. Гэта проста тое, што можа адбыцца ў кожны момант.

Ва Украіне, з другога боку, ёсць артыкул 438, які тычыцца вайсковых злачынстваў. Менавіта яго Украіна выкарыстоўвае ў тых крымінальных справах, дзе няма сэнсу звяртацца ў Міжнародны крымінальны суд, бо справы даволі «дробныя».

І сапраўды гэтак жа Беларусь можа выкарыстоўваць артыкул Крымінальнага кодэкса на нацыянальным узроўні для таго, каб развязваць тыя пытанні, якія нельга альбо няма сэнсу накіроўваць куды-небудзь яшчэ.

Тут яшчэ трэба пачытаць тэкст самога артыкула і зразумець, у чым яго сутнасць, таму што ўкраінскі артыкул аб катаваннях далёкі ад стандарту міжнароднага права. У вас санкцыя паводле гучання бліжэйшая да санкцыі, якую прадугледжвае МКС, бо там 30-гадовы парог пакарання, а ва Украіне, напрыклад, за катаванні ніжні парог - блізу 5 гадоў. Відавочна, што гэта неадэкватныя пакаранні для такіх дзеянняў, як вайсковыя злачынствы супраць чалавечнасці.

- Чаму так важна не чакаць, калі Беларусь зможа ратыфікаваць Рымскі Статут, і пачынаць збіраць матэрыялы аб злачынствах рэжыму Лукашэнкі ўжо цяпер?

- Што нас чакае за рогам будучага, ніхто не ведае. Глядзіце, што адбылося ў Грузіі ў 2008 годзе, калі адбыўся канфлікт з Расеяй і тэрыторыя была акупаваная і працягвае заставацца акупаванай. Многія ўзроставыя сведкі, якія ў 2008 годзе гэта ўсё заспелі, ужо памерлі. Пастановы Міжнароднага крымінальнага суда дагэтуль няма.

Калі б Грузія сваімі сіламі не апытала сведкаў тады і чакала б цяпер, калі прыйдзе Міжнародны крымінальны суд, то інфармацыя была б страчаная. І тое ж самае адбываецца і з не узроставымі сведкамі: людзі з'язджаюць, мяняюцца сямейныя абставіны і не факт, што чалавек праз нейкі час захоча гаварыць аб гэтых успамінах і адчуваннях. Праз год ён можа захацець перагарнуць гэтую старонку жыцця - і ўсё, інфармацыя страчаная.

Тое ж самае адбываецца і з рэчавымі довадамі: калі іх не сабраць цяпер, то яны згубяцца.

- Раскажыце пра механізм універсальнай юрысдыкцыі як альтэрнатыўны шлях прыцягнення злачынцаў да крымінальнай адказнасці.

- Універсальная юрысдыкцыя - гэта прававы сродак, які дазваляе прыцягваць да адказнасці вінаватых у надзвычай цяжкіх злачынстваў па-за той тэрыторыі, дзе гэтыя злачынствы былі ўчыненыя. Простымі словамі, ёсць шэраг агульнапрынятых злачынстваў, якія з'яўляюцца вельмі жорсткімі і нясуць пагрозу чалавецтву. Гэта не толькі вайсковыя злачынствы, генацыд або злачынства супраць чалавечнасці. Гэта катаванні, узяцце ў рабства, пірацтва.

Многія крымінальныя кодэксы еўрапейскіх краін прадугледжваюць такую магчымасць: калі злачынства ўчыненае па-за іх тэрыторыяй, па-за іх юрысдыкцыяй, то яны могуць прыцягнуць да адказнасці за яго, калі будзе выкананы шэраг умоў.

Але тут пачынаецца самае цікавае, бо першапачаткова ўніверсальная юрысдыкцыя, як канцэпцыя, была больш шырокай. Яна дазваляла амаль без якіх-небудзь умоў прыцягваць да адказнасці. Проста падазраваны заязджае ў краіну - і яго можна ўжо арыштаваць.

Пасля шэрагу складаных палітычных сітуацый, калі хтосьці арыштаваў кагосьці не таго, у вельмі многіх краінах былі прынятыя абмежаванні. Цяпер для таго, каб кагосьці арыштаваць, трэба, каб была сувязь паміж гэтай краінай і злачынствам альбо чалавекам, які гэта злачынства ўчыніў.

Напрыклад, вялікая колькасць пацярпелых, якія знаходзяцца ў той краіне, якая прыцягвае да адказнасці. Альбо якая-небудзь сувязь паміж злачынцам і гэтай дзяржавай: гэта значыць, калі ёсць разумныя падставы меркаваць, што ён прыедзе ў гэтую краіну і прабудзе там доўга. Напрыклад, банкаўскі рахунак, нерухомасць, сям'я. Многія краіны патрабуюць захавання двух-трох умоў, гэта значыць, цяпер гэта становіцца складаней, але гэта па-ранейшаму магчыма.

Нямеччына прыцягвае у сябе да адказнасці за злачынствы, учыненыя ў Сірыі. З-за таго, што ў краіне шмат сірыйскіх уцекачоў і вельмі многія з іх даюць сведчанні.

- Мы ведаем, што вы дапамагаеце ўкраінскім пракурорам пачаць расследаванні злачынстваў, якія адбыліся на ўсходзе Украіны. Якія парады вы можаце даць беларусам, каб пачаць расследаванні злачынстваў Лукашэнкі і ягоных паплечнікаў?

- Не чакаць да заўтра. Зразумела, што вашы праваахоўныя сілы не будуць збіраць нейкія довады, але праваабаронцы могуць гэта рабіць. Пачынайце ўжо цяпер.

Пажадана, каб гэта было з захаваннем міжнародна-прававых стандартаў, стандартаў таго ж Міжнароднага крымінальнага суда, незалежна ад таго, што Рымскі Статут не ратыфікаваны.

Самі па сабе гэтыя стандарты з'яўляюцца такімі, што яны і ў іншых краінах функцыянуюць, і для ўніверсальнай юрысдыкцыі будуць карысныя. Таму людзі, якія гэтую інфармацыю збіраюць, павінны быць падрыхтаваныя адпаведным чынам.

Гэта, вядома, тычыцца і сітуацыі, калі рэжым падзе заўтра і пачнуцца расследаванні ўжо з боку праваахоўных органаў (падсправаздачных новай уладзе - рэд.). Але тут ёсць шэраг тонкасцяў.

Гэта і разуменне таго, што з пацярпелымі трэба абыходзіцца пэўным чынам, гэта значыць, не траўмаваць іх, не ставіць пад нейкія шматгадзінныя допыты.

Інфармацыю таксама трэба збіраць з разуменнем таго, што яе трэба правільна захоўваць, каб яна мела юрыдычнае значэнне. Трэба разумець, што інфармацыя павінна знаходзіцца пад нечым кантролем, што ўсе зробленыя дзеянні трэба будзе растлумачыць.

Калі мы кажам, напрыклад, што на плошчы была знойдзена гільза (ад стральбы па мірных дэманстрантах - рэд.), то гэтая гільза павінна захоўвацца заўсёды ў пэўным месцы. А калі яе хтосьці перамяшчае, то павінна быць зафіксавана: хто, куды і навошта - гэта значыць, да вось такіх тонкасцяў.

Калі вам спадабаўся артыкул, вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL 97 1160 2202 0000 0002 1671 1123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас [email protected]