Эканамістка: «Званочкі» для ўладаў будуць гучаць усё гучней

«Белшына» і МАЗ - толькі першыя ластаўкі.

Кацярына Барнукова - акадэмічная дырэктарка Цэнтра эканамічных даследаванняў BEROC і прафесарка Кіеўскай школы эканомікі. Мае ступень PhD in Economics (кандыдата эканамічных навук) Мадрыдскага ўніверсітэта Карласа III. У артыкуле на сайце onliner.by яна прааналізавала сітуацыю з дзяржпрадпрыемствамі ў Беларусі:

- МАЗ хацеў адправіць частку работнікаў у незапланаваныя адпачынкі. А потым перадумаў. На «Белшыне» неабходнасць часовага прастою трох заводаў да 1 сакавіка патлумачылі «абслугоўваннем тэхналагічнага абсталявання». Зусім не хочацца нагнятаць, але ў мяне ёсць здагадка, што гэтыя гісторыі толькі першыя «трывожныя званочкі». У гэтым годзе такіх «званочкаў» можа быць шмат, і гучаць яны будуць усё гучней.

Днямі апублікаваная лічба: ВУП Беларусі ўпаў на 1,9%, і, вядома, гэтая непрыемная тэндэнцыя звязана перш за ўсё з няпростымі эканамічнымі стасункамі, якія складваюцца ў нас апошнім часам з Расеяй. Фактычна пачынае паўтарацца гісторыя, якую мы праходзілі ўжо неаднаразова, апошні раз - у 2015-2016 гадах, калі на буйных дзяржпрадпрыемствах людзей адпраўлялі ў неаплатныя адпачынкі, пераводзілі на скарочаныя змены і г.д. Такую з'яву эканамісты называюць «схаваным беспрацоўем».

Ствараецца сітуацыя, калі ў чалавека быццам як і ёсць месца працы, але заробак пры гэтым яму плацяць няпоўны (або наогул не плацяць). Важна разумець, што гэты чалавек фармальна не лічыцца беспрацоўным, мае абавязанні перад сваім прадпрыемствам паводле кантракту, які з ім ніхто не скасоўвае. Гэта значыць, мы назіраем верх несправядлівасці: работнік абцяжараны абавязкамі перад працадаўцам, але абяцаных грошай пры гэтым няма. Прычым, як правіла, гэта адбываецца з пластамі насельніцтва, якія не могуць пахваліцца высокімі даходамі. У гэтых людзей няма вялікай падушкі бяспекі, няма досведу пошуку альтэрнатыўнага заробку, яны знаходзяцца ў максімальна ўразлівай сітуацыі.

У працоўных менскіх прадпрыемстваў існуюць хоць нейкія шанцы працаўладкавацца (хоць бы часова), улічваючы вялікі сталічны рынак працы. Але што рабіць людзям у невялікіх гарадах, дзе ёсць усяго адно-два горадаўтваральных прадпрыемствы, калі цябе адпраўляюць у неаплатны адпачынак і альтэрнатывы заробку проста няма? Шукаць працу ў прыватным сектары? Але ж у большасці нашых гарадоў сітуацыя першапачаткова створаная так, што прыватны сектар працуе, па сутнасці абслугоўваючы гэта самае горадаўтваральнае прадпрыемства. І калі, да прыкладу, прыватная пякарня пякла хлеб для працаўнікоў заводу ва ўмоўным Бабруйску, то пасля таго, як яны сышлі ў вымушаны адпачынак, ніхто да прыватніка ўжо не пойдзе, у яго ўпадуць даходы, і яму ўжо сапраўды будзе не да найму новых супрацоўнікаў. Самому б выжыць... Атрымліваецца, асаблівых альтэрнатыў няма, горад апускаецца ў сапраўдную эканамічную дэпрэсію.

Адзіная альтэрнатыва ў людзей - шукаць працу ў нейкім іншым месцы, але і гэта зрабіць вельмі складана, калі табе кажуць: «Вы ведаеце, складаная сітуацыя працягнецца ўсяго толькі месяц...» Я хачу сказаць, што, магчыма, камусьці з чыноўнікаў можа здавацца, што месячны адпачынак за свой кошт - не такая ўжо вялікая трагедыя. Дык вось, гэта не так, такія падзеі вельмі складана перажыць, калі твой заробак невялікі і цалкам залежыць ад аднаго прадпрыемства.

Нашы даследаванні крызісу 2015-2016 гадоў паказалі, што праз схаванае беспрацоўя даходы падалі ў першую чаргу ў людзей з невысокім заробкам. Найбольш уразлівымі апынуліся людзі з сярэдняй спецыяльнай або прафесійнай адукацыяй; жыхары невялікіх гарадоў і сельскай мясцовасці. Цяжка даводзілася сем'ям з двума і больш дзецьмі або сем'ям з адным з бацькоў. Многія не былі здольныя знайсці альтэрнатыўны крыніцы даходаў. У такой сітуацыі, не маючы ашчадку, большасць тых, у каго падалі даходы, вымушаныя былі зніжаць выдаткі. Хтосьці, маючы магчымасць, перамыкаўся на працу на прысядзібным пляцы (па сутнасці - на падножны корм). Людзі сярэдняга дастатку адкладалі куплі новага адзення або бытавых тавараў, эканомілі на паслугах ЖКГ. А вось людзям з нізкімі даходамі прыходзілася ўключаць рэжым надзвычайнай эканоміі, абмяжлўвацца ў самых базавых пазіцыях, адмаўляючыся ад мяса, рыбы, садавіны і пераходзячы, напрыклад, на кашы. Часам - на вадзе.

Акрамя падзення ВУП, варта адзначыць, што на буйных дзяржпрадпрыемствах краіны працягваюць расці складскія запасы гатовай прадукцыі, і гэта таксама «трывожны званочак» - напамін пра тое, што вырабляць «у камору» да бясконцасці немагчыма. Прыпыненне працы заводаў і фабрык могуць быць звязаныя з лiшкам вырабленай прадукцыі.

Вы спытаеце, што рабіць, і ў мяне будуць, на жаль, толькі дрэнныя навіны. Хуткіх развязанняў праблемы, якая мае глыбокія, сістэмныя карані, проста няма. Патрабуюцца славутыя структурныя рэформы, гэта значыць глабальная перабудова эканомікі. Лакальнымі «латкамі» дамагчыся рэальных вынікаў не ўдасца, для гэтага ўжо няма былых фінансавых рэсурсаў, і наўрад ці яны з'явяцца ў агляднай будучыні.

Аб структурных рэформах нам гадамі казалі міжнародныя арганізацыі і незалежныя эканамісты (а апошнім часам пра іх усё часцей гавораць і дзяржаўныя службоўцы). Якім разам даводзіцца агучваць мантру, што паўтарае мноства беларускіх і замежных экспэртаў: эканоміка, заснаваная на неэфектыўных дзяржпрадпрыемствах, нармальна працавала толькі ва ўмовах спрыяльнай вонкавай кан'юнктуры і танных энэрганосьбітаў з Расеі. Калі сапсавалася вонкавая кан'юнктура, прапаў рост. Пасля таго як прадказальна пачалі знікаць танныя энэрганосьбіты, узнік крызіс. Асноўная рэкамендацыя ўсіх міжнародных арганізацый - рэструктурызацыя неэфектыўных дзяржпрадпрыемстваў, якія прывялі да назапашвання вялікіх пазык. Нягледзячы на падрабязныя парады, заснаваныя на міжнародным досведзе, і на гатоўнасць міжнародных арганізацый падтрымліваць рэформы фінансава, мы да іх не прыслухаліся.

Па сутнасці, дзяржаўныя прадпрыемствы-гіганты, якія з'яўляліся доўгія гады гарантамі сціплага, але стабільнага жыцця беларусаў, патроху пачынаюць страчваць пазіцыі - і можа здарыцца так, што неўзабаве яны перастануць быць гарантамі.

Па-за ўвагай мы пакінулі і рэкамендацыю пашырыць сістэму сацыяльнай абароны беспрацоўных. І Сусветны банк, і МВФ, які часта абвінавачваецца ў нялюдскасці, рэкамендавалі нам адначасова з рэструктурызацыяй дзяржпрадпрыемстваў увесці годную дапамогу з прычыны беспрацоўя. З іх разлікаў, гэта было б танней і больш эфектыўнай падтрымкай стратных дзяржпрадпрыемстваў. Мы не прыслухаліся, спасылаючыся на брак грошай у бюджэце. Затое сёння мы выдаткоўваем з бюджэту вялікія сумы на абслугоўванне пазык, якія набралі праз неэфектыўнасць нашай эканомікі. Можа, пара перастаць падтрымліваць дзяржпрадпрыемствы і пачаць падтрымліваць людзей?