Рэжым Лукашэнкі - гэта непаразуменне, якое зацягнулася

У Беларусі іншая будучыня.

Аб стварэнні грамадзянскай ініцыятывы «Хартыя-97» і сайта Charter97.org успамінае Андрэй Саннікаў, адзін з заснавальнікаў «Хартыі-97» і лідар грамадзянскай кампаніі «Еўрапейская Беларусь»:

- У 1996 годзе я пайшоў у адстаўку з пасады намесніка міністра замежных спраў Беларусі напярэдадні незаконнага рэферэндуму, які дазволіў Лукашэнку ўзурпаваць уладу. Я разумеў, што рэферэндум штурхне краіну ў прорву, таму мне было важна сысці менавіта напярэдадні, каб нейкім чынам паўплываць на ход падзей. Маю заяву аб адстаўцы спрабавалі замаўчаць і толькі пасля таго, як я прыстрашыў зладзіць скандал, адстаўку прынялі.

Я знутры бачыў, што ва ўладу прарваліся самыя нізінныя інстынкты, і што нас чакаюць подлыя часы. Гэтаму трэба было супрацьстаяць. У той жа час у мяне быў бясцэнны досвед удзелу ў адраджэнні незалежнай беларускай дзяржавы, якая рухаецца па шляху дэмакратыі. Таму я быў упэўнены і ўпэўнены дагэтуль, што ў Беларусі іншая будучыня, а цяперашні рэжым — гэта непаразуменне.

Сышоў я, не маючы ніякіх планаў, але амаль адразу ж бліжэй пазнаёміўся з віцэ-спікерам разагнанага Лукашэнкам Вярхоўнага Савета Генадзем Карпенкам, з якім мы пачалі ствараць ценявы ўрад.

Пасля адстаўкі я спрабаваў глыбей разабрацца ў сітуацыі і арганізаваў у сябе дома дыскусійны клуб. Адным са сталых удзельнікаў і рухальнай сілай клуба быў Пётр Марцаў, тады выдавец самых папулярных незалежных газет у Беларусі - «Белорусской деловой газеты» і «Имя». Былі там і Віктар Івашкевіч, адзін з лідараў Беларускага Народнага Фронту, мастак і журналіст Мікалай Халезін, філосаф Уладзімір Мацкевіч, які тады досыць цікава разважаў і публікаваўся на тэму далейшага шляху развіцця Беларусі, журналіст Леанід Міндлін, некалькі маіх сяброў. Потым з'явіўся дырэктар Радыё «101,2», кіраўнік Фонду абароны незалежнай прэсы Зміцер Бандарэнка. Мы збіраліся раз на тыдзень, часам часцей, і абмяркоўвалі, што рабіць у гэтай сітуацыі. Там і з'явілася ідэя «Хартыі-97».

Было зразумела, што ў беларускім грамадстве не існуе нейкіх механізмаў, якія былі неабходныя для зменаў, перш за ўсё, праваабарончых механізмаў. У 1996 годзе, пасля рэферэндуму, ужо пачаліся рэпрэсіі супраць журналістаў, супраць апазіцыйных палітыкаў, з'явіліся першыя палітычныя зняволеныя. Але не было мабілізацыі грамадства на абарону правоў чалавека, на дапамогу і вызваленне палітвязняў. І нас гэта вельмі турбавала. Яшчэ не было разумення, што існуе адзіны фронт дэмакратычных сіл. Усе гэтыя пытанні паступова падвялі да ўсведамлення таго, што трэба ствараць шырокі рух. Паколькі ў гэтых дыскусіях удзельнічалі прадстаўнікі розных партый, мы спадзяваліся, што партыі зразумеюць выгаду такога шырокага руху і пойдуць на тое, каб зрабіць «Хартыю-97» галоўнай рухальнай сілай дэмакратычных пераўтварэнняў Беларусі.

Таму мы запусцілі грамадзянскую ініцыятыву «Хартыя-97», у якой бралі актыўны ўдзел Аляксандар Дабравольскі з Аб'яднанай грамадзянскай партыі, Віктар Івашкевіч з Беларускага Народнага Фронту, прадстаўнікі двух буйных сілаў у беларускай палітыцы, а таксама вядомыя праваабаронцы і лідары грамадзянскай супольнасці таго часу. У лістападзе падрыхтавалі тэкст, у якім абвяшчаўся намер грамадзян Беларусі змагацца за свае правы і свабоды, за аднаўленне дэмакратыі і законнасці ў краіне.

Моцным штуршком да запуску гэтай ініцыятывы стала выкраданне журналіста газеты «Имя» Алега Бябеніна, якога спецслужбы вывезлі ў лес і пагражалі ягонаму жыццю. Сядзеў у турме ў той час журналіст тэлеканала ОРТ Павел Шарамет. Мы зразумелі: трэба нешта рабіць. Спачатку мы абапіраліся на незалежных журналістаў і на незалежныя выданні, якія тады выходзілі ў Беларусі. Я мяркую, што гэта быў правільны падыход, таму што яшчэ была іншая, непадкантрольная ўладам журналістыка, яшчэ былі аўтарытэты сярод журналістаў, і яны практычна ўсе адгукнуліся і падтрымалі гэтую ініцыятыву. Вось так з'явілася «Хартыя-97».

Мне спадабалася сама ідэя і назва. Часам гучаць папрокі ў тым, што можна было выбраць для назвы ініцыятывы нешта больш беларускае. Але гэта павінен быў быць шырокі рух салідарнасці – паводле аналогіі з Польшчай, безумоўна. І «Хартыя-97» - гэта ў гонар 20-годдзя «Хартыі-77», якая ўзнікла ў Чэхаславакіі як інструмент грамадзянскай супольнасці. Такая назву адразу ж мела беларускі у еўрапейскі кантэкст.

Трэба было паказаць, што мы не Расея, і мне спадабаліся абодва гэтыя складнікі - рух салідарнасці і назва «Хартыя», як адсылка не толькі да чэхаславацкай «Хартыі-77», але і да «Magna Carta», Вялікай Хартыі вольнасцяў, якая заклала прынцыпы вяршэнства права і правоў чалавека. Таму я з задавальненнем далучыўся, падтрымаў і збіраў подпісы ў падтрымку ініцыятывы.

«Хартыю-97» падпісалі пісьменнікі і паэты Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін, Святлана Алексіевіч, Генадзь Бураўкін, Ніл Гілевіч, Валянцін Тарас, Вольга Іпатава, Лявон Баршчэўскі, Сямён Букчын, Аляксандр Патупа, Карлас Шэрман; палітыкі Станіслаў Шушкевіч, Генадзь Карпенка, Юры Захаранка, Віктар Івашкевіч, Міхаіл Чыгір, Мікола Статкевіч, Валянцін Голубеў, Мечаслаў Грыб, Вінцук Вячорка, Аляксандар Сасноў, Вячаслаў Сіўчык, Людміла Гразнова, Павал Казлоўскі, Аляксандр Дабравольскі, Сямён Домаш, Павал Севярынец, Міхаіл Марыніч; праваабаронцы Алесь Бяляцкі, Генадзь Грушавы, Гары Паганяйла, Таццяна Процька, Валерый Шчукін; музыкі Лявон Вольскі, Кася Камоцкая, Віктар Шалкевіч; журналісты Павел Шарамет, Жанна Літвіна, Павел Жук, Ірына Халіп, Вольга Караткевіч, Мікалай Халезін; рэжысёры Юрый Хашчавацкі, Леанід Міндлін, Уладзімір Халіп, Віктар Дашук; мастак Алесь Марачкін, гісторык Уладзімір Арлоў, палітолагі Уладзімір Роўда і Віктар Чарноў і многія іншыя.

Спачатку ў нас была задача сабраць подпісы 100 самых вядомых людзей Беларусі - гэта было зроблена вельмі хутка. Дарэчы, падпісалі «Хартыю» кіраўнікі практычна ўсіх палітычных сіл. А потым пайшоў эфект мультыплікацыі - хто хацеў з гэтага спісу стаў збіраць подпісы, у рэдакцыях газет сталі падпісвацца журналісты і самі збіраць подпісы. Я памятаю, што, калі ездзіў за мяжу, то нават там беларусы, якія часова знаходзіліся або з'ехалі на сталае месца жыхарства, прасілі мяне паставіць іх подпісы.

Быў нават своеасаблівы ажыятаж: «я хачу падпісацца, я хачу, каб мой подпіс там быў». Подпісы захоўваліся па рэдакцыях незалежнай прэсы. Гэта не быў збор, да якога мы сёння звыклі (напрыклад, пад палітычную кампанію), гэта быў жэст волі на змяненне сітуацыі. Калі мы сабралі 100 000 подпісаў, стала зразумела, што трэба дзейнічаць.

Найперш, мы пачалі займацца праваабарончай дзейнасцю. Прадметнай праваабарончай. Мы збіралі людзей з праваабарончых арганізацый і прадстаўнікоў партый і заклікалі іх абараняць правы ўсіх, бо ўжо з'явілася тэндэнцыя падзелу палітрэпрэсаваных паводле партыйнай прыкметы: давайце, маўляў, мы будзем абараняць правы толькі сябраў сваёй партыі, Сацыял-дэмакратаў, сябраў БНФ, сябраў АГП. Не, казалі мы, так можна загінуць паасобку, патрэбна сур'ёзная прававая абарона, каб усё грамадства было мабілізаванае, каб людзі бачылі, што не важная партыйная прыналежнасць і нават беспартыйнасць, што цябе абароняць, калі ты пацярпеў ад гэтага рэжыму.

Ужо стала зразумела, што за рэжым устанаўліваецца ў Беларусі. Ужо былі першыя палітвязні, першыя палітычныя справы. Мы дзейнічалі досыць хутка, без затрымак, без асаблівых дыскусій-вызначалі план дзеянняў, звярталіся да міжнароднай супольнасці, дапамагалі сем'ям, выходзілі на беларускія і міжнародныя СМІ. І, шчыра кажучы, намацалі дастаткова эфектыўны механізм, які працуе дагэтуль.

Сёння гэты механізм спрабуюць разбурыць спецслужбы і вельмі актыўна ўносяць разлад у асяроддзі праваабаронцаў. Гучаць галасы: гэтых можна ўважаць за палітвязняў, а гэтых нельга. Але агульны прынцып, які быў закладзены, давёў сваю эфектыўнасць. Ён сёння вельмі небяспечны для рэжыму і павінен быць захаваны. Таму не трэба звяртаць увагі на спробы некаторых падкантрольных праваабарончых арганізацый у Беларусі гуляць у палітычныя гульні. Людзей, якія пакутуюць за ідэю і за свае погляды, трэба абвяшчаць палітвязнямі, нягледзячы ні на што.

Потым мы заняліся інфармацыйнай працай. «Хартыя-97» выпускала інфармацыйныя бюлетэні на тэму правоў чалавека. Пачалася міжнародная дзейнасць: мы павінны былі распавесці свету, што ў Беларусі з'явілася такая ініцыятыва, пра тое, што яна аб'ядноўвае дэмакратычныя сілы. Мы павінны былі паведаміць свету, што ў Беларусі адбываецца захоп улады дыктатарскім рэжымам.

Далей была дзейнасць для арганізацыі акцый. «Хартыя-97» займалася гэтым з першых дзён і надавала гэтаму вялікую ўвагу. Акцый было вельмі шмат. Адную з першых я памятаю асабліва добра. 3 ліпеня 1998 года Зміцер Бандарэнка, Алег Бябенін у суправаджэнні Валерыя Шчукіна ў якасці журналіста выйшлі ў цэнтр Менска з расцяжкай праз увесь праспект Незалежнасці «Свабоду палітвязням». Велізарны транспарант. Была рызыка быць арыштаваным і збітым, бо гэта было лукашэнкаўскае свята, ён тады на свой капрыз назваў той дзень «Днём незалежнасці» і абвясціў аб тым, што гэта будзе галоўнае свята Беларусі. Па-мойму, упершыню такое масавае мерапрыемства было прымеркаванае да гэтага дня. Гэтая акцыя не мае аналагаў як прыклад асабістай мужнасці, як прыклад таго, на што трэба ісці, разумеючы рызыкі.

Але і ўвогуле, у «Хартыі», пачынаючы з 1997 і да 2010 года, варыліся ўсе значныя акцыі пратэсту, якія адбываліся ў Беларусі. Напрыклад, шматтысячныя «Маршы Свабоды», акцыі пратэсту супраць фальсіфікацый прэзідэнцкіх і парламенцкіх выбараў. «Хартыя» - гэта быў такі асяродак актыўнасці. Таму што наш асноўны прынцып - аб'яднанне ў дзейнасці.

Не цікава было ператвараць ініцыятыву ў партыю. У мяне дагэтуль алергія на ўсякага кшталту сходу, камітэты і гэтак далей, таму што гэта сумна і нічога не дае. І таму што мы яшчэ не так далёка сышлі ад СССР, каб прыняць нейкія нармальныя чалавечыя формы стасункаў і арганізацыю сваёй дзейнасці, і таму дагэтуль усе знаходзяцца пад гіпнозам шаблонаў КПСС. Нам гэта было не цікава, у «Хартыі» былі творчыя людзі: той жа Зміцер Бандарэнка, Алег Бябенін, Мікалай Халезін, Юрый Хашчавацкі, Аляксандр Дабравольскі, Віктар Івашкевіч, Людміла Гразнова. Нам было цікава камунікаваць і нешта прыдумляць.

Мы мелі асобнае агнішча: прыходзіш, запалі што-небудзь для сябе з гэтага агнішча і нясі далей. Не было ніякай ні рэўнасці, ні прагнасці, бо ідэй было вельмі шмат. Праблема была ў тым, каб усе іх увасобіць. Многае доўжыцца дагэтуль – гэта прыярытэт абароны палітвязняў, іх вызваленне і дапамога ўсім. Гэта неабходная рэч, якая павінна адбывацца за кожнай дыктатурай, без гэтага рухацца далей немагчыма. Гэта тое, што заўсёды існавала ў «Хартыі-97» і існуе сярод тых людзей, якія яе стваралі і якія сёння змагаюцца з дыктатурай. Я мяркую, гэта самая галоўная заслуга.

Што да стварэння агульнага руху апазіцыі, то з нашага боку была сумленная спроба зрабіць гэта. Але мы пераканаліся ў тым, што пакуль не атрымаецца. Партыі не хочуць расставацца са сваімі прагматычнымі інтарэсамі выжывання ў сваім асяроддзі. Таму давялося рухацца далей як самастойнай сіле, не абапіраючыся на партыйныя структуры.

Сама ідэя «Хартыі-97» засталася, ідэя аб'яднання ў дзеянні не знікла. Неўзабаве пасля абвяшчэння ініцыятывы з'явіўся сайт Charter97.org. Гэта заслуга Алега Бябеніна, які ствараў гэты сайт, які стаў піянерам інфармацыйнага апазіцыйнага сайта ў Беларусі. Спачатку сайт асвятляў праваабарончую тэматыку, потым стаў паўнапраўным інфармацыйным незалежным сайтам Беларусі.

Дзякую і галоўнай рэдактарцы Наталлі Радзінай, дзякуючы якой гэты сайт жывы сёння, бо не кожны змог бы прайшоўшы турму, збіццё, пагрозы і вымушаны ад'езд з Беларусі зрабіць сайт вядучым беларускім навінавым рэсурсам, прыкметным ва ўсім свеце. Гэта велізарнае дасягненне.

Але зноў жа, гэта развіццё ідэй «Хартыі». Можна пачытаць нашу кароткую дэкларацыю. Пакуль яна не будзе выкананая «Хартыя-97» не мае права ні зніжаць сваю актыўнасць, ні супакойвацца, нягледзячы ні на якія няўдачы ці нават поспехі.

З агнішча «Хартыі-97» выходзілі многія эфектыўныя ініцыятывы. Такія, як «Зубр» - самы прыкметны моладзевы рух у найноўшай гісторыі Беларусі. Тыя ж пратэстныя кампаніі, тыя ж «Маршы Свабоды». Калі паглядзець на тыя дэманстрацыі або акцыі, якія арганізоўвала «Хартыя», то можна ўбачыць, што прынцып надпартыйнасці і аб'яднання ўсіх дзейнічае. «Маршы Свабоды» маршы «За лепшае жыццё» аб'ядноўвалі ўсіх, усе палітычныя сілы. І гэта рабіла менавіта «Хартыя-97», ніхто іншы.

Так што можна сказаць, што «Хартыя» прыняла эстафету Беларускага Народнага Фронту, які разгайдаў грамадства, пачынаючы з 80-х гадоў, але ўжо страціў свае сілы да сярэдзіны 90-х. «Хартыя» змагла аб'ядноўваць цалкам розных людзей менавіта ў пратэстных дзеяннях, у абароне правоў чалавека і супрацьстаянні рэжыму.

Потым, зноў жа ў нетрах «Хартыі», з'явілася ідэя стварэння грамадзянскай кампаніі з палітычнымі элементамі. У 2008 годзе з удзелам, на жаль, цяпер нябожчыкаў намесніка старшыні Беларускага Народнага Фронта Віктара Івашкевіча і былога міністра знешнеэканамічны сувязяў, Надзвычайнага і Паўнамоцнага пасла Беларусі ў Латвіі і Чэхіі, былога мэра Мінска Міхаіла Марыніча мы пачалі грамадзянскую кампанію пад назвай «Еўрапейская Беларусь», якая дагэтуль актыўна дзейнічае ў Беларусі і за яе межамі.

У 2010 годзе я менавіта ад грамадзянскай кампаніі «Еўрапейская Беларусь» узяў удзел у прэзідэнцкіх выбарах. У мяне была каманда, якая складалася, у асноўным, з людзей, якія пачыналі «Хартыю-97» і ў розны час з ёй супрацоўнічалі. Мы былі ўпэўненыя ў сваіх сілах, і было відаць, што Лукашэнка саступае менавіта нашай камандзе. Таму яго нервы не вытрымалі. Замест таго, каб пачаць з намі размову аб вывадзе краіны з крызісу, была ўжытая празмерная сіла, і ўся каманда апынулася ў турме. Адной з мэтай жорсткіх рэпрэсій быў разгром незалежнага сайта Charter97.org, які падтрымліваў практычна ўсіх альтэрнатыўных кандыдатаў, бо падтрымліваў курс на змены ў Беларусі. Натуральна, паколькі з усіх кандыдатаў я быў больш за ўсіх датычны да стварэння «Хартыі-97», досыць шмат увагі надавалася маёй палітычнай кампаніі.

Заснавальнік сайта Алег Бябенін быў забіты, Наталля Радзіна была арыштаваная. Я правёў у турме 1,5 года. Цяпер у эміграцыі, жыву ў Варшаве.

«Хартыя-97» - самы папулярны і ўплывовы інфармацыйны рэсурс у Беларусі — цяпер таксама працуе з Варшавы. Мы ўдзячныя Польшчы за падтрымку, але сёння ў сайта цяжкая сітуацыя. На жаль, без дапамогі звонку незалежным СМІ ў Беларусі не выжыць. І не толькі СМІ. Беларусь ніколі не атрымлівала неабходнай дапамогі для развіцця дэмакратыі. Захад праяўляе палітычную блізарукасць, а Польшча часцяком паводзіць сябе ў Брусэлі занадта нясмела, згаджаючыся часам з наіўнай, часам дурной Палітыкай Еўразвязу ў дачыненні да дыктатара Лукашэнкі. Лідары «Салідарнасці» маглі б больш жорстка запатрабаваць прынцыповага стаўлення да правоў чалавека ў Беларусі і менавіта на гэтым выбудоўваць палітыку Еўразвязу.

Я абавязаны працягваць тое, што пачаў яшчэ ў 1996 годзе. Зразумела, што цяпер у Беларусі гэтым займацца немагчыма. У Польшчы я магу працаваць, напісаў кнігу пра падзеі 2010 года і не толькі, якую дзякуючы выдавецтву «Karta» выдалі ў Польшчы і яшчэ ў чатырох краінах.

Эміграцыя была самай цяжкай пастановай у маім жыцці, але тым не менш я ўпэўнены, што вярнуся ў свабодную Беларусь.

Мне хацелася б, каб «Хартыя-97» заняла нарэшце годнае месца ў Музеі свабоды Беларусі, а мы пачалі жыць нармальным жыццём, забыўшыся не толькі «імя па бацьку тырана», але і што ў гісторыі Беларусі было такое непаразуменне, як дыктатура.

Калі вам спадабаўся артыкул, Вы можаце падтрымаць сайт наступным чынам:

АХВЯРАВАННЕ ПРАЗ PAYPAL:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка:Bank Millennium S. A.

Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa

IBAN: PL 97 1160 0000 2202 0002 1671 1123

SWIFT: BIGBPLPW

Імя ўладальніка рахунку: Fundacja «KARTA '97»

Прызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас [email protected]