Чаго яшчэ чакаць ад дэкрэта аб «дармаедах»

Да 1 кастрычніка беларусам паабяцалі абноўлены дэкрэт №3.

А пакуль дакумент яшчэ не выйшаў з кабінетаў чыноўнікаў, tut.by надумаў успомніць, што з ім адбывалася за гэты час, і пагаварыў аб будучыні ўтрыманцаў з экспэрткай.

Складана ўспомніць, які яшчэ нарматыўны акт выклікаў такія эмоцыі ў грамадскасці. У існаванне падпісанага ледзь ці не 1 красавіка дэкрэта наогул доўга не верылася. Між тым ён існуе ўжо больш двух гадоў і, мяркуючы з усяго, пакуль нікуды не дзенецца з прававога поля.

— Дэкрэт сёння мае для ўладаў вялікую палітычную праблему, — упэўненая Кацярына Барнукова, экспэртка Цэнтра эканамічных даследаванняў BEROC. — З аднаго боку, яго ўваходжанне ў дзеянне і спроба сабраць з людзей падатак прывялі да пратэстаў гэтай вясной. З іншага боку, магчымасць адмовіцца ад дэкрэта цалкам улады, мабыць, разглядаюць як праяву слабасці, а ідэя «не працуеш — плаці падаткі па-іншаму» застаецца для іх вельмі прывабнай.

Як зазнаў крах «план для ўтрыманцаў»: гісторыя дэкрэта ў 5 абзацах

Першая рэдакцыя дакумента была дастаткова жорсткай: па сутнасці, плаціць збор абавязалі за рэдкім выключэннем усіх, хто не працаваў больш за 183 дні на годзе. Прычым адлік ішоў з пачатку 2015 года, а не з моманту падпісання дэкрэта. Спіс тых, хто не мог працаваць, але пры гэтым не патрапіць на падатак, быў дастаткова кароткі. У асноўным гэта пенсіянеры, маці ў дэкрэтным адпачынку, інваліды, недзеяздольныя і тыя, хто жыве за мяжой.

Аб тым, што дэкрэт будуць перапісваць, загаварылі дзесьці праз паўгода. Пакуль урад працаваў над зменамі, дармаеды на ўсялякі выпадак заняліся легалізацыяй — станавіліся афіцыйна беспрацоўнымі. На думку экспэртаў, «утрыманскі дэкрэт» даў 90% прыросту беспрацоўя ў 2015 годзе. Беларусы даведаліся, што стаяць у чарзе можна не толькі ў абменнікі, але і на біржу працы.

Прыкладна год таму падатковыя пачалі рассылаць «лісты шчасця» патэнцыйным платнікам. Праўда, адразу знайшлі далёка не 400 тысяч анансаваных дармаедаў. Затое падатак налічвалі працоўным з маленькім заробкам, якія засталіся без працы пасля ўніверсітэта студэнтам, жаўнерам-тэрміновай службы і іншым нечаканым катэгорыям. Лукашэнка паабяцаў, што дакумент дапрацуюць, але скасоўваць не будуць. Танальнасць уладаў стала мякчэйшай: тых, хто рызыкнуў не плаціць падатак, пакуль абяцалі не штрафаваць.

У пачатку 2017 года дэкрэт нарэшце першы раз перапісалі. Акрамя таго, што пашырыўся спіс вызваленых ад падатку, з'явілася разуменне «цяжкія жыццёвыя сітуацыі». З імі трэба было ісці да ўладаў на месцах і прасіць дазволіць не плаціць збор у скарбніцу. Падатковая інспекцыя паведаміла, што збор аплаціла крыху больш за 50 тысяч беларусаў, гэта значыць, у 8 разоў менш «плана». Страсці праз несправядлівыя налічэнняў напальваліся, дэсант з адміністрацыі Лукашэнкі выехаў на месца разбіраць самыя цяжкія жыццёвыя сітуацыі.

Канец зімы — пачатак вясны 2017 года прайшлі пад знакам «Маршаў недармаедаў». На вуліцы выйшлі не толькі палітыкі, але і той самы просты народ. Улады саступілі часткова: выплачаны падатак многім пастанавілі вярнуць, дэкрэт прыпыніць, але не касаваць. З сакавіка чыноўнікі працуюць над абноўленай версіяй дакумента.

Дэкрэт 2.0: ці знойдуць «сапраўдных дармаедаў»?

Варыяцыі абноўленага дакумента так ці інакш траплялі ў адкрыты доступ, аднак канчатковая рэдакцыя дагэтуль не падпісаная. Сказаць, што ж менавіта зменіцца і зменіцца наогул, складана. Дарэчы, гэтым разам да распрацоўкі дакумента прыцягнулі навукоўцаў. Гэта, на думку Кацярыны Барнуковай, зроблена, каб надаць дэкрэту легітымнасці.

— Сёння перад распрацоўнікамі стаіць складаная задача. Трэба распрацаваць механізм, паводле якога дакумент з аднаго боку не закране тых, хто не змог працаваць з аб'ектыўных прычын. З іншага боку, тых, хто з'яўляецца «сапраўдным дармаедам», трэба выявіць і абкласці падаткам, — разважае экспэртка Цэнтра эканамічных даследаванняў BEROC. — Большасць развітых краін разглядаюць задачу наадварот: як надаць падтрымку беспрацоўным, пры гэтым не выдаючы дапамог тым, хто шукаць працу напраўду не хоча. Ім пакуль задачу развязаць не ўдалося. Сумняваюся, што атрымаецца і ў нас.

Пры гэтым відавочна, што ў нашай памылкі больш негатыўных сацыяльных наступстваў: абкласці падаткам чалавека, які хоча, але не можа знайсці працу, горш, чым даць грошай сапраўднаму дармаеду.

Яшчэ адное не менш важнае пытанне, як мяркуе экспэртка: а ці ёсць яны ў Беларусі наогул, гэтыя «сапраўдныя дармаеды»?

— Сістэмы сацыяльнай падтрымкі ў Беларусі дэ-факта не існуе, таму жыць, як у якой-небудзь Нямеччыне, на дапамогі не выйдзе, — падкрэслівае Кацярына Барнукова. — Хутчэй за ўсё, гэта людзі, якія жывуць на іншыя крыніцы даходаў. Альбо яны ўцягнутыя ў ценявую эканоміку — і тады знайсці іх і вывесці на святло задача зусім не дэкрэта аб дармаедах. Альбо яны атрымліваюць пералічэнні ад сваіх сваякоў, якія працуюць за мяжой (або самі жывуць і працуюць, напрыклад, у Расеі). Тады наогул незразумела, ці варта абкладаць іх дадатковым падаткам. Бо даходы мігрантаў ўжо абкладзеныя падаткам у краіне, у якой яны атрыманыя, а Беларусь падпісала процьму дамоў аб пазбяганні двайнога падаткаабкладання.

Вельмі важна і тое, што мэты дэкрэта ўсё ж дагэтуль не зразумелыя. Павысіць занятасць? Палепшыць збіральнасць падаткаў? Выхаваць тых, хто не працуе?

«Менавіта таму задача, якая стаіць перад распрацоўнікамі дэкрэта, не мае развязання», — адзначае экспэртка.

«Патрэбная прэзумпцыя невінаватасці для падазраваных у дармаедстве»

Лагічным было б наогул скасаваць няўдалы дакумент. Але ўлады пойдуць на гэта толькі, калі будзе альтэрнатыва. «350 тысяч чалавек — што будзем з імі рабіць? Калі вы прапануеце альтэрнатыву, як прымусіць іх працаваць, я адступлюся», — казаў правадыр у канцы красавіка.

Што прапішуць у абноўленым дакуменце, у выніку, застаецца толькі здагадвацца. Відавочна пакуль толькі тое, што рыторыка ўладаў зрушылася з «прымусіць плаціць» на «надаць дапамогу ў пошуку працы».

— Я б уключыла ў дэкрэт своеасаблівую прэзумпцыю невінаватасці: абавязала ўлады ў першую чаргу паспрабаваць дапамагчы падазраваным у дармаедстве, даць магчымасць навучання, працаўладкавання, кансультацыі аб тым, якія дакументы можна падаць, каб зняць гэты статус, — раіць Кацярына Барнукова. — Такі падыход прымусіць добранька задумацца, перш чым абвяшчаць дармаедамі сотні тысяч чалавек. Бо тады на кожнага з іх давядзецца выдаткаваць час і намаганні.

Разам з тым «утрыманскі дэкрэт» не будзе існаваць вечна, перакананая экспэртка. «Хутчэй за ўсё, замест яго мы прыйдзем да платнага выканання некаторых дзяржаўных паслуг для тых, хто не плаціць падаткі», — прагназуе экспэртка BEROC. Гэтую ідэю, дарэчы, не раз агучвалі і ўлады. Напрыклад, не так даўно пра гэта гаварылі дэпутаты — прычым менавіта ў святле абмеркавання гучнага дэкрэта.

Яшчэ адзін экспэрт — старшы аналітык кампаніі «Альпары» Вадзім Ёсуб таксама мяркуе, што «дэкрэт аб дармаедах ціха пахаваюць». «Абавязкі працаваць — не, і наогул прымусовая праца ў краіне забароненая. Але, хутчэй за ўсё, і ў новай версіі гэты дэкрэт не запрацуе, будзе проста ціха ігнаравацца, пакуль аб ім — даволі хутка — усё не забудуцца. Гэта значыць ён не будзе выконвацца дэ-факта, але, вядома, улада ніколі не прызнае таго, што ён першапачаткова быў невыканальным, што ён быў і застаецца неканстытуцыйным. Гэта тлумачыцца тым: не ў звычках беларускай улады прызнавацца ў памылках», — адзначае Вадзім Ёсуб.