Выбар за ўкраінцамі

Ці можа ўчынак Брандта паўтарыцца ў кантэксце расійска-ўкраінскай вайны?

55 гадоў таму, у снежні 1970 года, федэральны канцлер Германіі Вілі Брандт падчас візіту ў Польшчу стаў на калені перад помнікам ахвярам паўстання ў Варшаўскім гета.

Гэта быў шакавальны жэст, да якога літаральна ніхто не быў гатовы — ні госці, ні гаспадары. Да гэтага ніводзін палітык у свеце не дазваляў сабе такога адкрытага пакаяння — прынамсі ў найноўшай гісторыі. Нямецкае грамадства ў стаўленні да жэста Брандта раскалолася амаль напалову, і ўсё ж большасць не падтрымала гэты ўчынак федэральнага канцлера. Аднак ужо праз два гады ўзначаленыя Брандтам сацыял-дэмакраты ўпэўнена выйгралі парламенцкія выбары. Нямецкі народ урэшце прызнаў, што сваім нечаканым рашэннем канцлер, перакананы антыфашыст, які пасля краху Гітлера вярнуўся ў Германію ў форме нарвежскай арміі, выратаваў гонар немцаў.

Менш вядомай часткай таго візіту стала падпісанне Брандтам і польскім прэм’ерам Юзафам Ціранкевічам пагаднення, якое прызнала новыя межы Польшчы, устаноўленыя пасля Другой сусветнай вайны. Такім чынам Брандт стаў першым пасляваенным канцлерам новай Германіі, які адмовіўся ад рэваншызму і настальгіі па страчаных землях — хаця, у адрозненне ад украінскіх тэрыторый, на якія сёння прэтэндуе Расія, на тых землях да вайны сапраўды жылі немцы. Але Брандт лічыў, што будучае добрасуседства важнейшае за гістарычную настальгію. І гэта пры тым, што на момант яго дамоўленасцяў з палякамі ў ФРГ і Польшчы не было агульнай мяжы: яна з’явілася толькі пасля знікнення з палітычнай карты свету Германскай Дэмакратычнай Рэспублікі. Дык што пагадненне Брандта стала дакументам, важным не толькі для палякаў, але і для будучыні нямецкага адзінства, нават калі тады пра яго ніхто і марыць не мог.

Для мяне асабіста гэты ўчынак Брандта стаў своеасаблівымі «варотамі ў Германію» — як у краіну і як у цывілізацыю. Я належу да народа, знішчанага. Яшчэ мае бабулі ўздрыгвалі, пачуўшы нямецкую мову, — што не дзіўна для людзей, якія падчас Халакосту страцілі бацькоў і родзічаў у ярах Украіны. Але смелае рашэнне Брандта пераканала мяне — калі, вядома, я пра яго даведаўся, — што немцы, якім было сорамна і якія былі гатовыя змагацца са злом, існавалі заўсёды. Больш за тое, пакаянне за зло ў Германіі магчыма на дзяржаўным узроўні, а не толькі ў асабістых размовах.

Сёння ж я думаю перадусім пра тое, ці можа ўчынак Брандта паўтарыцца ў кантэксце расійска-ўкраінскай вайны. Ці ўбачым мы калі-небудзь расійскага прэзідэнта, здатнага стаць на калені ў Бучы?

У мяне ёсць сур’ёзныя сумневы. Расійская грамадская і палітычная культура не прызнае ні паразаў, ні прабачэнняў. Брандт цудоўна разумеў, што яго жэст стаў наступствам не толькі палітычнай, але і маральнай паразы Германіі і здзейсненых ёю злачынстваў. Расіяне сваіх паразаў не заўважаюць. Не таму, што іх не было, — дзяржава, грамадства, адукацыя і гістарычная навука іх паслядоўна ігнаруюць. А калі няма пачуцця паразы, то няма і пакаяння: за што прасіць прабачэння ў «вечнага пераможцы»?

Акрамя таго, культ «нібыта добрага зла» — таксама частка гэтай культуры. Іван Грозны, які ператварыў Маскоўскую дзяржаву ў дэградавалае гняздо рэпрэсій, дагэтуль успрымаецца як адзін з найвялікшых манархаў. Туды ж — параноік Пётр I, які закапываў сотні тысяч людзей у балотах Санкт-Пецярбурга, і, вядома ж, Сталін. Ставленне да Сталіна — гэта ўвогуле праява нейкага дзівоснага стакгольмскага сіндрому. Чалавек, які адправіў на той свет дзясяткі мільёнаў расіян (і не толькі расіян), дагэтуль выклікае захапленне. І не трэба казаць, што гэта толькі прапаганда Пуціна. Нават у савецкія часы, калі ўлада спрабавала стрымліваць гэтае захапленне, «простыя людзі» ў прыватных размовах ахвотна распавядалі, як выдатна было пры «вождзі».

Людзі, якія церпяць зло, скіраванае супраць іх саміх, не здольныя зразумець неабходнасць прабачэнняў за зло, чыненае іншым. Таму Галадамор — «дык паўсюль жа быў голад». Таму захоп Крыму — «ён жа расійскі, а крымскія татары — здраднікі». Таму вялікая вайна — «трэба было выконваць Мінскія пагадненні». Таму Буча — «інсцэніроўка і спектакль». Варта нагадаць, што менавіта так у Расіі дзесяцігоддзямі казалі і пра Катынь, перакладаючы адказнасць за сталінскае рашэнне расстраляць польскіх афіцэраў на немцаў, — і цяпер да гэтай версіі паступова вяртаюцца.

Расіяне не просяць прабачэння. Бо, у іхнім уяўленні, прасіць прабачэння — справа для слабых і няўдачнікаў. Яны не папрасілі прабачэння ні за адзін знішчаны грамадзянскі самалёт — нават тады, калі гэта было б выгадна для выхаду з дыпламатычнага клінчу, напрыклад, у адносінах з Азербайджанам. Папрасіць прабачэння было б хутчэй у інтарэсах Пуціна, але і тут ён не ўступіў.

Дык што не — прэзідэнта Расіі, які здолее стаць на калені ў Бучы, мы не дачакаемся. У аўтарытарнай Расіі такі лідар проста не зможа «прагінацца», а ў дэмакратычнай — такога прэзідэнта ніколі не абяруць. Справа не толькі ў Пуціне, а ў грамадстве, якое яго нарадзіла.

Далей выбар за ўкраінцамі. Пасля вайны — калі б ні наступіў яе фінал — можна альбо суіснаваць побач з краінай, якая ўпарціта не жадае прызнаваць злачынствы, учыненыя супраць украінскага народа, і нават схільная імі ганарыцца і рамантызаваць іх «як Афган». Ці канчаткова адгарадзіцца ад яе і прызнаць, што любое прымірэнне магчыма толькі пасля рэпарацый і пакаяння — і тое не адразу.

Я амаль не сумняваюся, што большасць украінцаў абярэ першы варыянт. Але я б усё ж рэкамендаваў другі.

Віталь Портнікаў, «Фэйсбук»

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас [email protected]