Любоў да свабоды: Як беларускія гарады атрымлівалі Магдэбуржскае права

Законы ВКЛ рабілі гараджаніна гаспадаром свайго лёсу.

Чым было для сярэднявечнага горада магдэбургскае права, сёння цяжка ўявіць, піша np.by. Герб горада, ратуша, сістэма гарадскога самакіравання, абіраныя чыноўнікі, заканадаўцы і суддзі...

Менш чым праз стагоддзе пасля з'яўлення прынцыпаў гарадскога самакіравання, сфармуляваных у нямецкім Магдэбургу, на тэрыторыі цяперашняй Беларусі гэтыя прывілеі атрымалі адразу некалькі гарадоў.

Магдэбургскае права: перавагі новай сістэмы

Немцы з уласцівай ім дбайнасцю і практычным бюргерскім поглядам на жыццё распрацавалі сістэму, якая паказала сваю жыццяздольнасць ва ўсёй Еўропе, пачынаючы з XIII і заканчваючы XIX стагоддзем. Магдэбургскае права ператварала населеныя пункты ў самастойныя тэрытарыяльна-грамадскія і эканамічныя адзінкі, здольныя самастойна развязваць свае праблемы, гэта значыць, без удзелу чыноўнікаў, якіх прызначаў бы вярхоўны ўладар (кароль, князь, герцаг і інш.). Юрыдычна гарады, якія атрымалі магдэбургскае права, атрымлівалі таксама і ўніверсальную заканадаўчую схему на аснове саксонскіх прававых традыцый, якая выкарыстоўвалася для развязання ўнутрыгарадскіх пытанняў. Рэалізоўваць прапанаваную сістэму павінен быў орган гарадскога самакіравання, магістрат, які атрымліваў у сваё распараджэнне асобнае памяшканне – ратушу.

Дарэчы, магдэбургскае права не выключала выкарыстання ўласнай, мясцовай прававой сістэмы, калі такая ў горадзе ці дзяржаве ёсць. І ўжо ў пачатку XVI стагоддзя ў самакіравальных гарадах на тэрыторыі цяперашняй Беларусі пачала дзейнічаць першая еўрапейская (ва ўсякім выпадку – усходнееўрапейская) Канстытуцыя, – Статут Вялікага Княства Літоўскага.

«Горад будучыні», які атрымаў магдэбургскае права, атрымліваў даволі ўласнай унутранай улады і свабоды, каб развівацца як рэгіянальны цэнтр гандлю і рамесніцтва, а пасля – і прамысловай вытворчасці. Менавіта магдэбургскае права дазволіла еўрапейцам сфармаваць уяўленне пра асабістую адказнасць (і асабістую ініцыятыву), без чакання «ініцыятывы зверху».

Топ-3 лідараў

Першымі сярод беларускіх гарадоў магдэбургскае права атрымалі Берасце (цяпер Брэст), Горадня (цяпер Гродна) і Слуцк. Гэта адбылося яшчэ ў XIV–XV стагоддзях, а дакладней – у 1390-м, 1391-м і 1441 гадах.

Нават Кіеў, цэнтр Кіеўскай Русі, атрымаў права на самакіраванне пазней – толькі ў канцы XV стагоддзя, у 1494 годзе. Чыннікаў таму можна назваць некалькі – па-першае, горад і ўвесь рэгіён усё ж моцна пацярпеў ад татарскіх набегаў, у першую чаргу – светапоглядна, і, па-другое, традыцыя княжацкай улады ў Кіеве была занадта доўгая, каб замяніць яе, паступова відазмяняльную ў бок аднаасобнага кіравання ў стылі ўсходняй дэспатыі, на дэмакратычнае народнае кіраванне.

Дарэчы, фармальна першым з гарадоў Вялікага Княства Літоўскага (сярэднявечнай беларускай дзяржавы) магдэбургскае права атрымала Вільня – у 1387 годзе. Аднак, у сувязі з падзеямі ХХ стагоддзя і тэрытарыяльным перадзелам у Савецкім Саюзе Вільня была ўключаная ў склад іншай краіны і атрымала новую назву – Вільнюс. То-бок лічыць у дадзеным рэйтынгу яе мы не можам, хоць, магчыма, і хацелася б.

Топ-10

Такім чынам, калі ў Берасці, Гародне і Слуцку магдэбургскае права з'явілася раней, то іншыя гарады нашай краіны таксама не адставалі. Так, Полацак і Менск таксама паспелі атрымаць права на самакіраванне яшчэ ў XV стагоддзі – у 1498 і 1499 гадах адпаведна, а ў XVI стагоддзі да ліку самакіравальных гарадоў далучыліся Магілёў, Мазыр і Віцебск (у 1561, 1577 і 1597 гадах адпаведна).

Фактычна з 1529 года (год апублікавання першай рэдакцыі Статута Вялікага Княства Літоўскага) і асабліва – пасля 1588 года (трэцяя і найбольш дасканалая рэдакцыя Статута ВКЛ) замест саксонскага права на тэрыторыі ВКЛ ужывалася менавіта мясцовая прававая сістэма.

На 9 і 10 месцах нашага рэйтынгу размясціліся Орша і Мсціслаў, якія атрымалі права на самакіраванне ў 1620-м і 1634-м гадах.

На жаль, гісторыя гарадскога самакіравання на нашых землях сумна закончылася з далучэннем да Расейскім імперыі. У нашых усходніх суседзяў падобныя вольнасці меркаваліся немагчымымі, а таму Кацярына II сваім указам адмяніла ўсе прынцыпы гарадскога самакіравання ў 1795 годзе. Пачынаўся новы перыяд нашай гiсторыi.