Свята першай еўрапейскай Канстытуцыі

3 траўня 1791 года была прынятая Канстытуцыя Рэчы Паспалітай.

Сучаснымі гісторыкамі Канстытуцыя 3 траўня 1791 года, прынятая Чатырохгадовым Соймам і ініцыяваная апошнім польскім каралём і вялікім літоўскім князем Станіславам Аўгустам Панятоўскім разглядаецца як прагрэсіўная. Гэта была ўвогуле першая ў Еўропе і другая ў свеце (пасля амерыканскай 1787-1789 гадоў) канстытуцыя.

У Рэчы Паспалітай яна ўводзіла канстытуцыйную манархію, упершыню паводле прынцыпаў Асветы падзяляла галіны ўлады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую (канцэпцыя французскага асветніка Шарля Мантэск'ё), рэфармавала ў рацыянальным кірунку дзяржаўны лад і дзяржаўны апарат. Ствараўся ўрад («вартаўнік правоў») з караля і міністраў, якім дапамагалі адпаведныя галіновыя міністэрствы - урадавыя камісіі.

Лепш за ўсё новы дух Канстытуцыі адлюстроўваў артыкул «V. Урад, або вызначэнне публічных улад», які сцвярджае следам за Жан-Жакам Русо: «Усякая ўлада ў чалавечым грамадстве бярэ свой пачатак у волі народа».

Такім чынам упершыню ў айчынным заканадаўстве прагучала слова «народ».

Канстытуцыю стваралі і пісалі найлепшыя прадстаўнікі патрыятычнага лагера - разам з каралём - граф Ігнацый Патоцкі, граф Станіслаў Малахоўскі і Гуга Калантай. Падтрымалі - Адам Чартарыйскі, лідар шляхты ВКЛ, маршалак канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага князь Казімір Нестар Сапега.

Канстытуцыя стала астатняй спробай выратаваць Рэч Паспалітую: краіна пазбаўлялася ўласцівых ёй заган працэсу кіравання дзяржавай.

Найперш прынцыпу liberum veto, якім падкупленыя замежнымі агентамі шляхцічы блакавалі кожную рацыянальную ініцыятыву, а таксама правы на шляхецкія канфедэрацыі – фактычна легальныя бунты нобіляў. Колькасць войска мела павялічыцца да 100 тысяч, кіраванне ім пераходзіла на прафесійную базу. Правы шляхты ўпарадкоўваліся, а шляхты - павялічваліся аж да права куплі маёнткаў і атрымання шляхецтва.

Абвяшчаліся тыповыя раннебуржуазныя і патрыятычныя рэформы.

Цікава, што, як і амерыканская, наша Канстытуцыя ў 1791 - пачатку 1792 года ратыфікавалася на месцах. І ў ВКЛ нават хутчэй, чым у Каралеўстве Польскім. За гэты час у ВКЛ 27 соймікаў шляхты з 33 прысягнулі Канстытуцыі; а ў Польскім каралеўстве – з 42 соймікаў 10 соймікаў прысягнулі, а 27 соймікаў толькі папярэдне ўхвалілі Канстытуцыю. Але ўсё ж ухвалілі.

Ужо ў 1791 годзе дзень 3 траўня быў прызнаны святам Канстытуцыі.

У сучаснай Польшчы гэты дзень адзначаецца як дзяржаўнае свята.

Пасля Другой сусветнай вайны камуністычныя ўлады замянілі яго святкаваннем 1 траўня, а ў 1951 годзе цалкам скасавалі. Пасля сістэмных перамен, з красавіка 1990 года, 3 траўня - ізноў нацыянальнае свята ў Польшчы.

Аляксей Хадыка, «Новы Час»