Год, які змяніў Беларусь

Цяпер штуршком для новай хвалі пратэстаў можа стаць што заўгодна.

Год таму, 8 жнiўня 2020 года, у Беларусі прайшлі чарговыя прэзідэнцкія выбары.

Яшчэ да дня галасавання было ясна, што вынікі выбараў будуць сфальсіфікаваныя, а ўлада рыхтуецца да сілавога падаўлення пратэстаў. Зрэшты, маштаб гэтых пратэстаў і жорсткасць дзеянняў улады былі абсалютна нечаканымі.

За гэты год афіцыйны Менск прайшоў шлях ад аўтарытарнай улады, з якой, зрэшты, дапушчальна весці перамовы, да дыктатуры, якая нясе пагрозу як для ўласных грамадзян, так і для суседніх краін. Дайшло нават да ўвядзення санкцый краінамі Захаду асабіста супраць Аляксандра Лукашэнкі. І гэта - не простая фармальнасць. ЕЗ уводзіць санкцыі супраць дзейных кіраўнікоў дзяржаў толькі ў выключных выпадках, калі ўважае, што тыя канчаткова страцілі легітымнасць і масты з імі можна спальваць.

Усё гэта паклала канец стратэгіі балансавання паміж Захадам і РФ, якой Лукашэнка прытрымліваўся дзесяцігоддзямі.

Цяпер рэжым проста не здольны ні кантраляваць сітуацыю ў краіне, ні стрымліваць эканоміку ад краху без расейскай дапамогі. Але нават пры гэтых умовах Пуціну не ўдалося зрушыць Лукашэнку ці прымусіць яго падзяліцца ўладай з больш зручнымі для Расеі палітыкамі.

Зрэшты, гэтая гісторыя яшчэ не скончылася. І Украіна таксама не сказала ў ёй апошняга слова. Тым больш, што Лукашэнка цяпер не хавае, што на мяжы Беларусі з Украінай могуць адбыцца змены.

Усё гэта прааналізавала «Европейская правда».

4200 крымінальных спраў, распачатых Следчым камітэтам Беларусі супраць удзельнікаў мірных пратэстаў. 605 чалавек, прызнаных палітзняволенымі. Такую статыстыку прыводзіць беларускі праваабарончы цэнтр «Вясна».

Хоць агульная колькасць беларусаў, якія за апошні год пацярпелі ад лукашэнкаўскіх сілавікоў, значна большая.

Толькі да канца 2020 года ў Беларусі затрымлівалі больш за 25 тысяч чалавек - як пратэстоўцаў, так і выпадковых мінакоў. Большасць затрыманых выйшлі на волю без крымінальнага пакарання (шматлікім рэжым прысуджаў штрафы або адміністрацыйныя арышты), але супраць больш за 1000 беларусаў распачалі крымінальныя справы.

Адначасова рэжым спрабаваў запалохаць грамадзян катаваннямі. Апавяданні і фота зняволеных шакавалі ўвесь свет, а назва вуліцы Акрэсціна ў Менску, дзе размешчаны адзін з сталічных ізалятараў, стала сімвалам гэтых катаванняў. На канец мінулага года беларускія праваабаронцы зафіксавалі больш за тысячу сведчанняў ахвяр катаванняў у беларускіх месцах зняволення.

Варта адзначыць, што рэжым Лукашэнкі і раней выкарыстоўваў сілавыя метады для барацьбы з апазіцыяй. Самымі вядомымі былі падзеі пасля выбараў 2010 года, калі пратэсты супраць фальсіфікацыі вынікаў галасавання жорстка разагнала міліцыя.

Аднак такога маштабу гвалту і катаванняў, як цяпер, Беларусь яшчэ не ведала.

Верагодна, прычынай стала тое, што маштаб пратэстаў быў зусім нечаканым для Лукашэнкі. Некаторыя акцыі летам і восенню мінулага года збіралі сотні тысяч людзей!

Да пратэстаў далучыліся і тыя беларусы, якія дагэтуль былі апалітычныя. Яркай ілюстрацыяй стаў візіт Лукашэнкі 17 жніўня мінулага года на Менскі завод колавых цягачоў. Лукашэнка лічыў «працоўны клас», ды яшчэ і на дзяржаўных прадпрыемствах, сваім адданым электаратам, які не пойдзе за апазіцыяй. Аднак натоўп працаўнікоў завода скандаваў яму «Сыходзь!».

Фотаздымкі таго дня з разгубленым Лукашэнка абышлі ўвесь свет, і гэты момант мог стаць пераломным - улада амаль «паплыла».

Але Лукашэнка вытрымаў удар і перайшоў у контрнаступленне. Яму ўдалося захаваць адданасць чыноўнікаў (аб пераходзе на бок пратэстоўцаў заявілі толькі некалькі дыпламатаў), а самае галоўнае - сілавікоў. Здолеўшы пратрымацца да зімовых халадоў, Лукашэнка ўзмацніў ціск на нязгодных.

Ды і самі пратэсты чакана страцілі масавасць: сёлета апазіцыі так і не ўдалося правесці шэсце, якое хоць неяк супастаўнае з леташнімі па маштабах.

А заадно ўлада працягвала абяскроўліваць актыў пратэстаў, і не толькі шляхам затрыманняў. Рэжым «закручваў гайкі» ўнутры краіны і ў той жа час пакінуў свабодным выезд за мяжу для незадаволеных. Гэтай магчымасцю ўжо скарысталіся тысячы беларусаў, і працэс, верагодна, працягнецца.

А тых, хто не хацеў з'язджаць сам, часам проста «выціскалі» з краіны - затрымлівалі і вывозілі на мяжу.

Зараз складана ў гэта паверыць, але на выбары 2020 года Аляксандр Лукашэнка ішоў з умерана антырасейскай рыторыкай, пазіцыянуючы сябе як абаронцу Беларусі ад паглынання з боку РФ. А патэнцыйна самага небяспечнага свайго апанента - банкіра Віктара Бабарыку - Лукашэнка апісваў як «пятую калону» РФ.

Часткова гэтай рыторыцы падыгрываў і Захад. За паўгода да выбараў у Менск нават прылятаў дзяржсакратар ЗША Майкл Пампея - гэта падавалася як размарожванне стасункаў з Захадам.

Але фальсіфікаваныя выбары і нябачаная жорсткасць падаўлення мітынгаў паставілі крыж на заходнім вектары палітыкі Беларусі. Да таго ж ЕЗ, ЗША, увесь Заходні свет, а разам з ім і Украіна, абвясцілі, што не прызнаюць вынікі выбараў і не лічаць Лукашэнку прэзідэнтам Беларусі.

І хоць Захад не прызнае пераможцам выбараў і апазіцыянерку Святлану Ціханоўскі, у яе зараз нашмат больш легітымнасці.

Са жніўня мінулага года яна ў статусе лідара апазіцыі вядзе перамовы з вядучымі сусветнымі лідарамі (уключаючы Джо Байдэна і Ангелу Мэркель) - то бок, на ўзроўні, які ніколі больш не будзе магчымы для Лукашэнкі.

У такой сітуацыі курс на РФ (і ў меншай ступені - на Кітай) застаецца для яго адзіна магчымым.

Вось толькі саму Расею гэта відавочна не задавальняе.

Крэмль, які аказваў дапамогу афіцыйнаму Менску нават у перыяд падаўлення пратэстаў (у тым ліку накіраваўшы дэсант тэлепрапагандыстаў), відавочна чакае ад Лукашэнкі далейшых саступак.

Адна з іх - гэта правядзенне ў краіне канстытуцыйнай рэформы, якая павінна пазбавіць прэзідэнта адзінаасобнай, манапольнай улады. Таксама рэформа, якой чакае Масква, павінна ўключаць правядзенне датэрміновых парламенцкіх і прэзідэнцкіх выбараў.

Хаця многія чакалі ад Лукашэнкі здачы ўлады без «фармальнасцяў» накшталт выбараў. Невыпадкова кожная яго сустрэча з расейскім прэзідэнтам Уладзімірам Пуціным (а такіх сустрэч за менш чым год пасля выбараў было ажно пяць!), суправаджалася чаканнямі, што вось зараз самаабвешчаны прэзідэнт Беларусі пойдзе на здачу беларускага суверэнітэту.

Зрэшты, чакання хуткай страты Беларуссю суверэнітэту не апраўдаліся.

Нягледзячы на гучныя заявы (напрыклад, Лукашэнка ўпершыню публічна заявіў аб магчымасці ўвядзення на тэрыторыю Беларусі войскаў РФ), рэальная інтэграцыя з РФ застаецца ў лозунгах.

Самаабвешчаны прэзідэнт Беларусі так і не пагадзіўся на крокі, якія скарачаюць яго ўлада ўнутры краіны.

І змен на гэтым фронце чакаць не даводзіцца.

Бо чым больш стабільным становіцца рэжым Лукашэнкі, тым менш жадання ён дэманструе і па выкананні сваіх абяцанняў перад РФ.

Таксама Лукашэнка не збіраецца выконваць абяцанні аб датэрміновых выбарах.

Адзінае выключэнне, дзе Лукашэнка пайшоў на паглыбленне інтэграцыі з РФ - сфера ідэалогіі.

Бункерны рэжым

Як любы аўтарытарны лідар, Аляксандр Лукашэнка меў на сваёй камандзе як сілавікоў, так і сістэмных лібералаў. Апошнія былі патрэбныя для захавання стабільнасці ў эканоміцы, што дазваляла ўладам выконваць няпісаны сацыяльны кантракт з грамадствам - сацыяльныя выгоды ў абмен на няволю.

Пратэсты 2020 года знішчылі гэты баланс. На ключавыя дзяржаўныя пасады былі дэлегаваныя сілавікі, а лібералы або сышлі з улады, або павiнны былi змяніць сваю рыторыку і мімікрыраваць у «ястрабаў» (як гэта зрабіў кіраўнік беларускага МЗС Уладзімір Макей).

Усё гэта канчаткова разарвала сацыяльны кантракт.

У адносінах з грамадствам Лукашэнка цяпер абапіраецца не на лаяльныя групы, а толькі на сілу.

Гэта робіць немагчымымі любыя эканамічныя прарывы. А ва ўмовах увядзення сектаральных санкцый эканоміка Беларусі становіцца канчаткова залежнай ад фінансавай дапамогі РФ. У гэтай дапамозе Масква пакуль не адмаўляе, нават нягледзячы на адсутнасць згоды Менска на паглыбленне інтэграцыі, аднак яе аб'ём дазваляе ўсяго толькі зводзіць канцы з канцамі.

Адначасова змены ў дзяржапараце прыводзяць да з'яўлення шматлікіх памылак.

Вырашаючы пэўную праблему, сістэма ўжо не здольная пралічыць магчымыя негатыўныя наступствы гэтых дзеянняў. Ці ж выканаўцы, нават разумеючы памылковасць рашэнняў, не смеюць паведаміць пра гэта Лукашэнку.

Першым прыкладам такога мыслення стала спецаперацыя прымусовай пасадкі ў Менску самалёта Ryanair і арышт Рамана Пратасевіча. Такія дзеянні Менска шакавалі свет і прывялі да ўвядзення магутных сектаральнай санкцый - а значыць, і да фінансавых страт рэжыму.

У адказ Лукашэнка вырашыў выкарастаць шантаж, па сутнасці стварыўшы масавы трафік блізкаўсходніх мігрантаў у Еўразвяз.

Зрэшты, ужо зараз можна казаць, што гэты шантаж не прывёў да скасавання альбо змякчэння санкцый - такую магчымасць у ЕЗ нават не разглядалі. Затое вельмі рэальнымі становяцца перспектывы дадатковага ўзмацнення жорсткасці санкцый.

Хісткі трон Лукашэнкі

Нягледзячы на захаванне кантролю над краінай, рэжым Аляксандра Лукашэнкі складана назваць стабільным.

Праблемы ў эканоміцы пачаліся яшчэ задоўга да леташніх выбараў, а за апошні год толькі ўзмацніліся. Эканамічныя санкцыі робяць немагчымым прыцягненне заходняга міжнароднага крэдытавання.

У Менску разумеюць, што гэта стварае рызыку фінансавай залежнасці ад РФ, і спрабуюць збалансаваць іх, размяшчаючы дзяржаўныя аблігацыі ў Кітаі. Экспэрты, зрэшты, скептычна ацэньваюць перспектывы такога размяшчэння. Не выключана, што іх правал стане сігналам для РФ узмацніць палітычны ціск.

Пры гэтым паўнавартаснага эфекту ад санкцый Беларусь яшчэ не адчула.

Дзейсныя сектаральныя санкцыі не распаўсюджваюцца на ўжо падпісаныя кантракты, таму ў поўнай меры яны запрацуюць дзесьці ў другой палове наступнага года.

Таксама налета стане больш прыкметным эфект масавай эміграцыі. Ён таксама будзе значным, улічваючы тое, што часцей за ўсё краіну пакідаюць тыя, хто меў высокааплатную працу і плаціў немалыя падаткі.

У той жа час, нягледзячы на зніжэнне колькасці мітынгаў, пратэстныя настроі беларусаў нікуды не дзеліся, таму што іх прычына застаецца нязменнай, а магчымасці «купіць лаяльнасць» грамадзян, што вагаюцца, у рэжыме Лукашэнкі проста няма.

У такой сітуацыі штуршком для новай хвалі пратэстаў можа стаць што заўгодна.