Новыя сведчанні выкрываюць праўдзівы размах зверстваў рэжыму Лукашэнкі

Украінскія мэдыя – пра сапраўднае аблічча беларускага дыктатара.

Прызнанні экс-байца спецатрада МУС Беларусі пра ягоны ўдзел у забойствах апазіцыянераў нагадалі Еўропе пра сапраўднае аблічча нязменнага беларускага кіраўніка Аляксандра Лукашэнкі, піша вядомы ўкраінскі часопіс «Новы час».

12 лістапада 2019 года Лукашэнка наведаў з афіцыйным візітам Аўстрыю, краіну ЕЗ. Беларускага кіраўніка сустракалі ў палацы Хофбург – шыкоўным імператарскім комплексе, у якім цяпер знаходзіцца рэзідэнцыя прэзідэнта.

Апошні дыктатар Еўропы, як Лукашэнку часта называюць у еўрапейскіх СМІ, у Вене гаварыў пра неабходнасць больш цеснага супрацоўніцтва ягонай краіны з Еўрапейскім звязам. Прычым ЕЗ толькі ў 2016-м зняў з беларускага кіраўніка перманентна дзейныя з 1997 года персанальныя санкцыі: Брусэль дараваў бацьку пасля таго, як у вотчыне Лукашэнкі прайшлі прэзідэнцкія выбары і на волю выйшла шмат палітзняволеных.

Менск апошнія гадоў пяць старанна паляпшае свой імідж у вачах еўрапейцаў. Менавіта ў сталіцы Беларусі ў 2015-м прайшла прысвечаная праблемам Данбаса сустрэча нармандскай чацвёркі: прэзідэнта Францыі Франсуа Аланда, канцлеркі Нямеччыны Ангелы Меркель, кіраўніка Украіны Пятра Парашэнкі і лідара РФ Уладзіміра Пуціна. Там жа цяпер рэгулярна збіраецца Трохбаковая кантактная група, якая абмяркоўвае праблемныя моманты, звязаныя з расейскай агрэсіяй на ўсходзе Украіны.

І Захад патроху змякчае сваё стаўленне да кіраўніка Беларусі, які знаходзіцца ва ўладзе ўжо 25 гадоў. «Балюча назіраць, наколькі кароткая памяць у многіх еўрапейскіх, ды і амерыканскіх палітыкаў», – кажа з гэтай нагоды Наталля Радзіна, галоўная рэдактарка апазіцыйнага беларускага сайта «Хартыя-97». Цягам 20 гадоў гэты рэсурс займаецца тэмай зніклых у Беларусі за час кіравання Лукашэнкі палітыкаў і журналістаў.

16 снежня гэтага года кароткую памяць еўрапейцаў ажывіла інтэрв'ю Юрыя Гараўскага, апублікаванае ў нямецкім выданні Deutsche Welle. 41-гадовы былы баец спецыяльнага атрада хуткага рэагавання ўнутраных войскаў МУС Беларусі (САХР), які выехаў з краіны ў ЕЗ у пошуках палітычнага прытулку, заявіў: на загад кіраўніцтва ён удзельнічаў у выкраданні і забойстве экс-міністра ўнутраных справаў Беларусі Юрыя Захаранкі, экс-кіраўніка Цэнтрвыбаркама Віктара Ганчара і бізнэсмэна Анатоля Красоўскага, які падтрымліваў апазіцыю.

Усе трое сапраўды зніклі ў 1999 годзе.

Аповед Гараўскага быў досыць канкрэтным: ён паведаміў, дзе, як мяркуецца, знаходзяцца парэшткі забітых, на якім транспарце іх выкрадалі і хто яшчэ з САХРа ўдзельнічаў у забойстве. «Я прыношу шчырыя спачуванні родным і блізкім, бо я – удзельнік забойства. Прашу ў іх прабачэння. Магу паказаць месцы пахаванняў на мапе», – заявіў уцякач.

З'яўленне інтэрв'ю супала ў часе з найскладанейшымі для Лукашэнкі перамовамі з прэзідэнтам РФ Уладзімірам Пуціным пра эканамічную і палітычную інтэграцыю дзвюх краінаў.

Праз гэта ў Беларусі пачалі казаць пра руку Крамля, якая нібыта стаіць за Гараўскім. «Але неабавязкова за ўсім, што нервуе Лукашэнку, стаіць подлы Крэмль», – удакладняе беларускі палітычны аналітык Арцём Шрайбман. Паводле ягоных словаў, адкрыцці былога супрацоўніка спецыяльнага атрада хуткага рэагавання выклікалі бурную рэакцыю ў СМІ і сацсетках і сталі тэмай № 1 у Беларусі ў першыя дні пасля іх публікацыі. «Гэта [паказанні Гараўскага] нагадала пра ступені жаху, да якога можа даходзіць і ў мінулым даходзіла гэтая сістэма», – кажа эксперт.

Час зніклых апазіцыянераў

«Гэтая сістэма» з'явілася ў Беларусі чвэрць стагоддзя таму: Лукашэнка ўпершыню перамог на прэзідэнцкіх выбарах у 1994-м. А праз два гады дзякуючы рэферэндуму аб унясенні змяненняў у Канстытуцыю ўзмацніў прэзідэнцкія паўнамоцтвы і надтачыў свой 5-гадовы тэрмін на пасадзе кіраўніка дзяржавы, бо паводле вынікаў «нацыянальнага волевыяўлення» яго пачалі адлічваць з 1996-га. Супраць такога павароту падзей выказваліся многія дэпутаты Вярхоўнага Савета (ВС) краіны і кіраўнік ЦВК Ганчар, які напярэдадні рэферэндуму страціў пасаду.

Крызісным для бацькі стаў 1999 год – менавіта тады паводле ранейшых правілаў міналі паўнамоцтвы кіраўніка дзяржавы. Апазіцыя патрабавала ад Лукашэнкі адстаўкі і прызначэння чарговых выбараў. Але раптам у красавіку пры загадкавых абставінах памёр адзін з яе лідараў – 49-гадовы Генадзь Карпенка, намеснік кіраўніка ВС. Афіцыйнай прычынай смерці ўлады назвалі кровазліццё ў мозг.

А праз месяц прапаў без вестак паплечнік Карпенкі – экс-кіраўнік МУС Захаранкі.

Паводле словаў беларускага праваабаронцы Алег Воўчака, які з першых дзён збіраў інфармацыю пра знікненне былога галоўнага міліцыянта краіны, праваахоўнікі распачалі крымінальную справу паводле факта ягонага знікнення толькі праз чатыры месяцы. Здарылася гэта 17 верасня, на наступны дзень пасля таго, як бясследна зніклі яшчэ два апазіцыянеры – ужо згаданы Ганчар і бізнэсмэн Красоўскі.

Аповед Гараўскага меў шмат падрабязнасцяў.

Так, за Захаранкам тыдзень сачыла, паводле ягоных словаў, група з васьмі чалавек. А Дзмітры Паўлічэнка, які кіраваў аперацыяй камандзір САХРа, сказаў, што час ліквідаваць «аб'ект». Экс-кіраўніка МУС схапілі ўвечары каля ягонага дома, пасадзілі ў аўтамабіль і адвезлі на вучэбную базу ўнутраных войскаў. Там, паводле словаў Гараўскага, Паўлічэнка і застрэліў Захаранку. Пасля чаго цела паклалі ў багажнік і павезлі на Паўночныя могілкі ў Менску. У размешчаным там крэматорыі ўжо стаяла падрыхтаваная труна. Паўлічэнка прыкладна паўгадзіны прабыў у гэтым месцы адзін, пасля чаго выйшаў з чорным пакетам у руках і пайшоў з ім у бок могілак.

Віктара Ганчара і бізнэсоўца Красоўскага васьмёра сахраўцаў схапілі ў той момант, калі абодва выйшлі з лазні. Іх вывезлі ў віцебскім напрамку на закансерваваную ваенную базу, дзе ўжо былі выкапаныя магілы. Захопленых застрэліў усё той жа Паўлічэнка. «Целы мы закапалі, а рэчы спалілі», – апавёў экс-баец САХРа.

З тых часоў мінула 20 гадоў, а справы ўсё яшчэ застаюцца нераскрытымі. Ні кіраўніцтва краіны, ні топ-чыноўнікі МУС за гэты час ні разу не сустракаліся са сваякамі зніклых, кажа Воўчак. Апошнія вялікія навіны ў гэтай гісторыі з'явіліся ў 2001 годзе, напярэдадні другіх у гісторыі прэзідэнта Лукашэнкі выбараў: тады разгаварыўся кіраўнік СІЗА № 1 Алег Алкаеў, які кіраваў камандай, што выконвае смяротныя прысуды (Беларусь – адзіная краіна ў Еўропе, дзе ёсць смяротнае пакаранне).

Уцеклы да таго часу з краіны і атрымалы ў Нямеччыне прытулак Алкаеў апавёў: у 1999-м распараджэннем тагачаснага кіраўніка МУС Юрыя Сівакова ён двойчы выдаваў спецыяльны пісталет ПБ-9, прызначаны для выканання смяротных прысудаў, камандзіру САХРа Паўлічэнку. Даты выдачы і вяртання зброі супадалі з часам знікнення Захаранкі, Ганчара і Красоўскага. З гэтай нагоды кіраўнік СІЗА № 1, паводле ягоных словаў, звярнуўся ў праваахоўныя органы, і тыя ў 2000-м нават затрымалі Паўлічэнку. Але ў ізалятары той правёў усяго некалькі гадзінаў.

«Лукашэнка асабіста загадаў вызваліць камандзіра САХРа, калі ў выніку расследавання высветлілася, што ён – галоўны падазраваны», – кажа Наталля Радзіна з «Хартыі-97». Прычым генпракурор і кіраўнік КДБ Беларусі, якія далі санкцыю на арышт Паўлічэнкі, праз некалькі дзён былі звольненыя.

Алкаеў жа пасля таго выпадку паспяшаўся пакінуць краіну. Падобным чынам тады зрабілі яшчэ некалькі былых супрацоўнікаў праваахоўных органаў, што расследавалі справу аб знікненні апазыцыянэраў.

Апынуўшыся на Захадзе, усе гэтыя людзі загаварылі пра тое, што ўлады Беларусі перашкаджаюць расследаванню.

Праз тры гады Хрыстос Пургурыдыс, спецыяльны дакладнік ПАРЕ пра Беларусь, падрыхтаваў дакумент пад назвай «Зніклыя асобы ў Беларусі». У ім ён канстатаваў, што да выкрадання апазіцыянераў і журналістаў акрамя Паўлічэнкі датычныя экс-кіраўнікі МУС Сівакоў і Уладзімір Навумаў, а таксама былы дзяржсакратар Савета бяспекі Віктар Шэйман.

Тады ж супраць гэтых людзей Брусэль увёў дзейныя дагэтуль санкцыі – забарону на ўезд у краіны Еўразвязу. «Пургурыдыс сказаў, што для яго цалкам відавочна: след гэтых злачынстваў [прапажа апазіцыянераў] вядзе наверх [да Лукашэнкі]», – кажа Наталля Радзіна.

Тым не менш гэтая гісторыя замерла яшчэ на некалькі гадоў. З нябыту яе дастаў расейскі тэлеканал НТБ у 2010-м, у момант абвастрэння стасункаў паміж Менскам і Масквой. Расейцы, паводле словаў Воўчака, знялі і паказалі ў РФ 4-серыйны дакументальны фільм «Хросны бацька», прысвечаны карупцыі аўтарытарнага рэжыму Лукашэнкі.

У адной з серый з'явіўся новы сведка ў справе аб знікненні апазіцыянэраў – Дзмітрый Новічак, былы баец САХРа. Той асабіста не ўдзельнічаў у выкраданнях, але ведаў пра іх і расказаў, як усё адбывалася.

Прайшло яшчэ некалькі гадоў, і паказанні чарговага сахраўца яшчэ раз вярнулі справу ў актуальны парадак дня ЕЗ і Беларусі.

Раней бацька і іншыя чыноўнікі пасмейваліся з абвінавачванняў у магчымым забойстве апазіцыянераў, апавядалі, што зніклыя проста заблукалі з лесе, з'ехалі з краіны. Цяпер жа Лукашэнку давялося апраўдвацца.

24 снежня ў інтэрв'ю «Эху Москвы» Лукашэнка пракаментаваў аповед Гараўскага такімі словамі: «Я ніколі ў жыцці не даваў і даваць не буду такой каманды [знішчаць апазіцыю]». Пры гэтым ён з ходу даў іншую каманду: як толькі прэс-служба даклала яму пра «ўкід», Лукашэнка звярнуўся ў Следчы камітэт, які вядзе крымінальную справу зніклых апазіцыянераў. І прапанаваў Гараўскаму ў эфіры «Эхо Москвы» прыехаць на радзіму, каб даць паказанні. «Ён жа публічна [пра ўсё] заявіў, хто яго тут заб'е?» – сказаў Лукашэнка.

Ад забойстваў да штрафаў

Забіваць у Беларусі, здаецца, сапраўды нікога ўжо не збіраюцца.

Апошні гучны выпадак згубы чалавека ў краіне адбыўся ў 2000-м – тады знік аператар карпункта расейскага АРТ у Беларусі Дзмітрый Завадскі. Ён ехаў на службовай машыне ў аэрапорт Менска сустракаць калегу – журналіста Паўла Шарамета, які пасля перабраўся ў Кіеў і быў забіты ў 2016 годзе.

Аўтамабіль Завадскага на аэравакзале знайшлі, а яго самога – не. Двух вінаватых у ягоным выкраданні – афіцэраў МУС Беларусі – у выніку асудзілі. Але цела аператара так і не знайшлі.

З тых часоў тактыка Лукашэнкі памянялася.

У канцы 2014-га Раіса Міхайлоўская, праваабаронца і кіраўніца Беларускага дакументацыйнага цэнтра, зняла фільм Банда, у якім апавяла пра знікненні апазіцыянераў і пра беларускі «эскадрон смерці» – так у прэсе часта называлі спецатрад САХР. «Я бачыла, што тэма згасае і сыходзіць. Новае пакаленне ўжо нічога пра гэта не ведае», – апавяла яна НВ.

Першы раз фільм паказалі ў Вашынгтоне, потым – у Беларусі, але ў закрытым рэжыме. Стужка набрала амаль 650 тыс. праглядаў на Youtube, але ўлады і праваахоўнікі нібы не заўважылі яе. «Я чакала рэакцыі. Я ўсё ж жывы чалавек, не самагубца. Але была цішыня. Гэта наўмысная тактыка – нічога не заўважаць і маўчаць», – кажа Міхайлоўская.

Пасля 1999–2000-х, калі людзей забівалі або яны «знікалі», у Беларусі пачалі для барацьбы з апазіцыяй выкарыстоўваць новы метад – пасадкі.

19 снежня 2010 года, у ноч пасля правядзення прэзідэнцкіх выбараў, на якіх Лукашэнка зноў святкаваў перамогу, падчас акцыі пратэсту праваахоўнікі затрымалі семярых кандыдатаў у прэзідэнты. Чацвёра з іх атрымалі турэмныя тэрміны.

Журналістку Наталлю Радзіну таксама затрымалі і адправілі ў СІЗА КДБ, дзе яна правяла паўтара месяца. У наступным годзе яна таемна выехала з Беларусі.

У 2011-м апазіцыйнага да Лукашэнкі Алеся Бяляцкага, кіраўніка праваабарончага цэнтра Вясна, таксама пасадзілі. Прычым абставілі справу хітра – прысудзілі 4,5 года за нявыплату падаткаў.

Вызвалення Бяляцкага патрабавалі ЕЗ і ЗША, міжнародныя арганізацыі прызнавалі яго вязнем сумлення. І ўсё ж у турме ён правёў тры гады.

Паводле словаў былога вязня, пасля выбараў-2010 у турму паводле палітычных артыкулаў патрапілі больш за 40 чалавек, чаму ЕЗ увёў санкцыі супраць многіх беларускіх прадстаўнікоў улады. Адносная разгрузка наступіла ў 2015-м, калі з-за кратаў выпусцілі ўсіх палітычных. Тады ЕЗ, ЗША і Канада пачалі часткова здымаць санкцыі з мясцовых кампаній і чыноўнікаў.

Каб не псаваць пацяпленне, афіцыйны Менск пачаў пераследаваць апазіцыянераў і ўдзельнікаў вулічных пратэстаў ужо ў «мяккіх» формах.

Паводле словаў Міхайлоўскай, сягоння праваахоўнікі Беларусі практыкуюць арышты на 15 сутак і штрафы за ўдзел у несанкцыянаваных мітынгах. Сёлета, паводле звестак цэнтра Вясна, больш за 250 чалавек атрымалі падобныя пакаранні. Сказаць, што яны абышліся лёгкім спалохам, нельга: памер фінсанкцый эквівалентны суме 400 еўраў, удакладняе Бяляцкі. Ён прыводзіць прыклад блогера з Берасця Сяргея Пятрухіна: міліцыя неаднаразова затрымлівала таго на акцыях пратэсту, у выніку агульная сума прад'яўленых яму штрафаў перавысіла 9 тыс. еўраў.

«Улада дзейнічае ў мяккіх пальчатках, але хватка застаецца ранейшай», – канстатуе Бяляцкі.

Далёка да справядлівасці

Святлана Алексіевіч, якая жыве ў Беларусі, лаўрэатка Нобелеўскай прэміі ў літаратуры, тлумачыць гэты феномен проста: «Беларускае грамадства нічога не вызначае. Усё вызначае адзін чалавек, на жаль. Вось такая сістэма ўлады выстраілася, а беларускае грамадства паводзіць сябе так, быццам яго і няма».

Улады пераконваюць шараговых беларусаў: адкрыцці Гараўскага – ад лукавага. Маўляў, у наступным годзе ў краіне пройдуць выбары, а расейцы цяпер спрабуюць праціснуць ідэю вялікай палітычнай і фінансавай інтэграцыі Беларусі ў РФ. Таму, маўляў, Масква і запусціла кампрамат на нязгодлівага Лукашэнку. Праваабаронцы ў гэтую версію не вераць.

Алексіевіч падкрэслівае, што на самай справе беларусы не ведаюць, як праходзяць перамовы паміж бацькам і Пуціным. «Адзіная надзея, што Лукашэнка не захоча быць губернатарам», – сказала НВ нобелеўская лаўрэатка.

І ўсё ж Воўчак разам са сваякамі зніклых два дзясяткі гадоў таму апазіцыянераў сёння рыхтуе афіцыйныя запыты, каб уваскрасіць старыя і паўзабытыя крымінальныя справы. Таксама ён мае намер запатрабаваць ад Нямеччыны магчымасці дапытаць Гараўскага. «Справядлівасць у гэтых справах – пытанне часу», – упэўнены праваабаронца.