Беларусы, дзе ваша мова?

Сяргей Дубавец, «Радыё Свабода»
30.07.2010, 10:22

Ва ўмовах, калі свабоды няма, натхняць можа толькі пэўны рамантызм.

У гісторыі Віктара Івашкевіча ўсё вызначылася аднойчы і назаўжды. Як і ў выпадку з нараджэньнем Беларускай Майстроўні, гэта адбылося трыццаць гадоў таму, і таксама дзякуючы выпадковаму зьбегу абставінаў. Напачатку 1980-х Віктар сьвядома ішоў у палітыку (натуральна, падпольную), а прыйшоў у Майстроўню. Уплыў атрымаўся ўзаемным. Віктар стаў беларусам, а Майстроўня зь ягоным прыходам разгледзела ў сабе патэнцыял палітычнага руху, передае «Радыё Свабода».

Адкуль што ўзьнікала ў тыя часы, да канца не зразумела і сёньня. Напэўна, сама грамадзкая атмасфэра была больш простай, жорсткай і фальшывай, што схіляла тагачасных школьнікаў, нагуляўшыся ў вайну, перайсьці да гульні ў шпіёнаў або ў падпольле, дзе найважнейшай была форма гэтай гульні. Бо зьмест любой не санкцыянаванай уладамі ініцыятывы ўжо праз гэта мог быць толькі антысавецкім, а значыць, нелегальным.

Івашкевіч: «Мы ў шостым класе ўтварылі Нацыянал-камуністычную партыю Беларусі. Статут я напісаў. Гэта 79-я школа, бульвар Шаўчэнкі. Нас было чатыры чалавекі. Ну, а потым хлопцы, якія са мной гэтую партыю стварылі, паставіліся да гэтага несур’ёзна і сказалі: давай грошы нам на акцыю, мы пойдзем улёткі разьвешваць. Я кажу: грошай няма, трэба складкі плаціць. Яны кажуць: не, ты шэф, ты кіраўнік нашай партыі, вынь ды пакладзі нам грошы на ўлёткі. А насамрэч хацелі пайсьці піва піць. Тады я сказаў: раз так, я партыю распускаю».

Дубавец: Напэўна, такія партыі ўзьнікалі ці ня ў кожнай менскай школе. Узьнікалі й зьнікалі самі сабою. Нейкім чынам сярод аднаклясьнікаў вылучаўся лідэр, вакол яго гуртаваліся блізкія сябры, пасьля гэта ўсё раставала, як дым. Перарасталася. Наш выпадак адрозны тым, што лідэр нікуды ня зьнік па сёньняшні дзень. І прычына -- у асобе Віктара Івашкевіча.

ЧАЛАВЕК ВАЙНЫ

Івашкевіч: «Я знайшоў верш Сыса, які ён прысьвяціў мне. Верш адлюстроўвае розныя тыпы людзей, якія аб’ядналіся ў тым пачатковым маладзёвым руху:

...I мяне натхняе воля,

Быццам птушку вецер з поля,

А бязь ветру ёй ня жыць

І над полем не кружыць.

А цябе натхняе зброя.

«Зброя, – кажаш, – гэта воля!

А бяз волі нам не жыць

І Радзіме не служыць».

Усіх яднае воля, толькі яму як паэту трэба было, як птушка, лётаць. А мне трэба была вайна. За Радзіму. Так і ваюю».

Дубавец: Вайна – гэта не ўсьвядомлены выбар, а тое, што ў крыві, у характары, у генах. У гэтым сэнсе палітыка Віктара Івашкевіча падобная да паэтыкі Віктара Цоя, які таксама лічыў сябе чалавекам вайны і ўсё жыцьцё сьпяваў пра вайну, але пры тым выяўляў поўную адсутнасьць ваяўнічасьці – «я не хачу нікому ставіць нагу на грудзі». Інакш кажучы, вайна – такі сабе сынонім песьні, вайна як прарыў да самых таемных сэнсаў жыцьця, вайна як гульня, і гульня як жыцьцё. Віктар Івашкевіч таксама кажа пра вайну без агрэсіі і ваяўнічасьці. І калі б мне спатрэбілася адным словам акрэсьліць яго як чалавека, я, напэўна, выбраў бы слова «добры».

Івашкевіч: «Зь дзяцінства мой асяродак, тыя, з кім я вучыўся ў школе і сустракаўся на бульвары Шаўчэнкі па дварах, быў увесь антысавецкі. І бацькі ў мяне – ніхто камуністам ня быў, і вельмі крытычна ставіліся да савецкай улады. І дзед з аднаго боку, і -- з другога. Адзін дзед шляхцюк, у мяне нават грамата ёсьць. Другі дзед зь сялян, але за Калчака ваяваў у грамадзянскую вайну. Івашкевіч шляхцюк, а той, Пятрушын, з-пад Вільні гаспадар. Дзед, які Пятрушын, пасьля таго, як прыйшлі чарговы раз бальшавікі ў 1944-45 годзе, сядзеў на прызьбе й казаў: ну, нічога, мужыкі, былі немцы, былі бальшавікі, гэта ўсё ня тое, хутка амэрыканцы прыйдуць, тады будзе парадак. І мне было вельмі дзіўна, чаму яго ніхто не заклаў, не арыштавалі. А потым мне маці растлумачыла, што казаў ён гэта ў пасёлку Зялёны Луг, там, дзе былі курапацкія расстрэлы. І ўжо к 1945 году ўсе, хто засталіся там жывыя, разумелі, што з уладай нават у якасьці даносчыка мець кантакты небясьпечна. Для ўсіх, у тым ліку для даносчыка. Таму ён так беспакарана на сваёй прызьбе палітыканстваваў.

Нашы бацькі нас не штурхалі да антысавецкай дзейнасьці. Мала таго, яны страшэнна баяліся, што мы туды залезем і падвядзем усіх пад рэпрэсіі. Але сам падыход, калі яны глядзелі тэлевізар ці ў газэтах нейкія матэрыялы, іхнае хмыканьне, чмыханьне, выраз твару стваралі такую крытычную аўру. І ў мяне яшчэ перад войскам было жаданьне далучыцца да нейкай такой антысавецкай суполкі».

ТРЫ ПАХОДЫ ГЕРОЯ

Дубавец: Жыцьцё Віктара Івашкевіча падобнае да жыцьця казачнага героя, які шукае месца свайму геройству.

Івашкевіч: «Калі я з войска прыйшоў (у 1981 годзе) і пачаў з усімі размаўляць – а дзе тут антысавецкае падпольле, мне б знайсьці яго, мне мая аднаклясьніца, якая працавала ў кнігарні «Сьветач», кажа: а ёсьць такія нацыяналісты, яны ладзяць сьвяты, Гуканьне вясны, ходзяць песенькі сьпяваюць... напэўна, гэта там табе трэба шукаць. Але я ня ведаў, і яна не магла мне падказаць, дзе ж гэтых нацыяналістаў знайсьці».

Дубавец: Такім чынам, першы паход героя скончыўся безвынікова. Але ён ужо ведаў, прынамсі, што нейкае месца для ягонага геройства ў прыродзе існуе. І пачалося другое кола пошукаў. Яно нечакана вынікла з жанімствам Віктара і Алены Радкевіч.

Івашкевіч: «Я пабраўся шлюбам з Аленай Радкевіч і калі яна прыйшла на журфак, там Алесь Суша пачаў яе вэрбаваць у нацыяналісты. Гэта 1982 год. Яна сказала: што я, я то за, але ў мяне муж ёсьць, вельмі вам карысны кадар. І тады прыйшлі да нас дахаты Суша Алесь, Вінцук і Сокалаў-Воюш».

Дубавец: Другі падыход да Майстроўні таксама скончыўся нічым. Але Віктар ведаў цяпер і месца для геройства, і тое, што яму трэба зрабіць, каб да таго месца дастацца.

Івашкевіч: «І калі паразмаўлялі з Сушам, Вячоркам і Сокалавым-Воюшам, яны пайшлі ня надта задаволеныя, бо я рускамоўны быў. І я не зусім быў задаволены чыста культурніцкімі размовамі. Мне тады Алена кажа: ну што ж, калі ты хочаш свае ідэйкі палітычнай барацьбы прапіхваць у нацыяналістычным асяродку, трэба мове навучыцца, каб успрымалі як свайго. І я тады прыняў рашэньне навучыцца мове. Паўгода чытаў тэксты, у хаце размаўляў, і калі ўжо адчуў, што мая мова хоць і трасянка, але ўжо бачна, што гэта ня руская трасянка, пачаў карыстацца беларускай мовай паўсюдна. Прыйшоў на працу, на чыгунцы я тады працаваў, і сказаў: я зь сёньняшняга дня буду з вамі размаўляць па-беларуску. Яны: чіво эта ты? – Я стаў беларускім нацыяналістам. – А, ну зразумела».

Дубавец: Усе майстроўскія гісторыі так ці інакш зьвязаныя з выпадковым зьбегам абставінаў, што правакуе на размовы ва ўмоўным ладзе – а што, калі б ня здарылася, калі б не сустрэліся, калі б не паразумеліся. У гісторыі Віктара Івашкевіча ўсё тое самае, толькі тут снарад падаў у адну варонку тройчы.

Івашкевіч: «Я адпаведныя кніжкі чытаў, я ўвесь час шукаў ідэалягічную альтэрнатыву саўку ці камуністычнай ідэалёгіі. І ва ўсякія бакі мяне гэты пошук штурхаў. А калі я сустрэўся з нацыяналістамі, я ўбачыў што гэта якраз такая комплексная ідэалёгія, якая паўнавартасна можа быць альтэрнатывай камуністычнай ідэалёгіі. Ну, і далучыўся. Потым я паступіў на журфак завочна, і калі сэсія была, я там сустрэў Алеся Сушу, які пачуў, што я зь ім размаўляю па-беларуску, ён прыбег у сваю суполку і распавёў, што, памятаеце, размаўлялі з адным такім, дык вось ён ужо па-беларуску размаўляе.

І тады яны ўзялі мяне ў выцечку ў выходныя дні на ноч. Вогнішча паліць, песьні сьпяваць. Прычым, мы сьпявалі песьні, прыстроіўшыся побач зь нейкімі турыстамі. Турысты пачулі беларускую песьню, падышлі да нас, селі, мы яшчэ песьню прасьпявалі. І маўчаньне. Усе маўчаць. Я кажу: а вы думаеце, чаму мы па-беларуску сьпяваем? Яны кажуць: ну, чаму? І я ім ужо пачаў антысавецкую прапаганду.

Гэта быў мой пэрыяд нэафіцтва, калі я даведаўся страшную ваенную тайну беларускага нацыяналізму, і мяне гэта расьпірала. А людзі, пачуўшы мову, нічога не пыталіся. І я казаў: а ты думаеш, чаму я па-беларуску размаўляю? Ну, і далей ужо выдаваў увесь комплекс, джэнтльмэнскі набор нацыяналіста. Пра Вялікае княства, пра БНР, партызанку антысавецкую беларускую. Я людзям распавядаў, а яны казалі: ух ты, а мы пра гэта нічога ня ведалі».

Дубавец: Зразумела, што перш, чым распавядаць іншым, трэба было пра ўсё гэта даведацца самому, а гэта напачатку 1980-х было ня так проста, бо інфармацыю даводзілася вычытваць паміж радкоў і нават чытаючы афіцыйную прапагандысцкую літаратуру «задам наперад».

Івашкевіч: «Кажуць, чалавек, як лякатар, атрымлівае тую інфармацыю, на якую настроіўся. Я настроіўся ўспрымаць беларускую інфармацыю, і тут яна раптам мне адкрылася. У розных кніжках, контрпрапагандысцкіх у тым ліку. Сташкевіч такі быў, пісаў пра беларускіх нацыяналістаў-свалачэй, якія выступаюць супраць свайго народа. Я гэта ўсё вычытваў, выпісваў, вычляняў канструктыўную інфармацыю. Бажко такія пасквілі пісаў, празь яго таксама можна было даведацца нешта з гісторыі беларускага нацыяналізму. Беларуская энцыкляпэдыя давала інфармацыю. Пачаў рэгулярна хадзіць у кнігарню, глядзець беларускі аддзел, нейкія вершыкі...»

ТАВАРЫСТВА БЕЛАРУСКАЙ ШКОЛЫ

Дубавец: Адным словам, знаёмства з Майстроўняй і ўваходжаньне ў яе нашага героя нарэшце адбылося. Івашкевіч пачаў хадзіць на паседжаньні і сьвяты, сьпяваў песьні, але ўвесь час разважаў пра тое, як прыладзіць гэта ўсё да свайго палітычнага змаганьня.

Івашкевіч: «Я прыйшоў у Майстроўню і пабачыў сьпеўкі, сам там гудзеў: ой дубе, мой дубе, кучаравы дубе...

Але мне хацелася нейкага экшн-у, і я прапанаваў – давайце створым Таварыства беларускай школы і пойдзем у народ зьбіраць подпісы за навучаньне на беларускай мове. Да маёй ідэйкі спачатку паставіліся вельмі крытычна. І Сокалаў-Воюш кажа: ну, ты вот выйшаў з ідэяй, дык ідзі і паспрабуй.

Я ўзяў сшытачак школьны, разьлінаваў, зрабіў тэкст: патрабуем, каб беларускіх школ было столькі, колькі беларусаў паводле перапісу насельніцтва, гэта значыць 76%. І пайшоў на вуліцу Сталетава, там высотны дом, і пачаў абыходзіць кватэру за кватэрай. Там жа Васіль Сёмуха адчыніў дзьверы, а я ня ведаў, хто гэта, і кажу: вось Таварыства беларускай школы пры Майстроўні праводзіць збор подпісаў. І Васіль Сёмуха сказаў: о, няўжо Майстроўня ў народ пайшла?

І калі я абышоў, то атрымалася што працэнтаў 80, усе падпісалі. Я прыйшоў тады ў Майстроўню, кажу: вось, я правёў экспэрымэнт, апытаў сто кватэр, эфэкт татальнай падтрымкі, давайце ўсе разам. Ну, і тады было вырашана стварыць пры аб’яднаньні Майстроўня аб’яднаньне ТБШ. Гэта 1984 год».

Паседжаньне ў “Беларускай хатцы” (Маладэчна), 1984 год. Віктар Івашкевіч другі справа.

Дубавец: Таварыства беларускай школы ў тыя часы было ўжо адкрытай палітыкай. Арганізаваная праца з насельніцтвам, ня толькі ніяк не інсьпіраваная ўладамі, але і скіраваная супраць афіцыйнай палітыкі русіфікацыі, не магла зараз жа не натыкнуцца на супраціў сыстэмы.

Івашкевіч: « І тады пайшлі ўсе зьбіраць подпісы. І назьбіралася некалькі тысяч подпісаў. І потым ГБ пачало затрымліваць майстроўцаў падчас апытаньня. Сказалі, што гэта нельга рабіць. На пытаньне, чаму нельга, гэта ж не забаронена, нам было сказана: усё, што спэцыяльна не дазволена, усё забаронена. Я памятаю гэтую фразу. І мы спынілі абыход, а подпісы перадалі ў газэту «Літаратура і Мастацтва», якая ў той час якраз пачала дыскусію пра лёс мовы.

Ну, і вельмі хутка Майстроўню прыкрылі пасьля пікету ў абарону першага беларускага тэатру. Я лічу, што гэтае хаджэньне з апытаньнем людзей на прадмет мовы і вось гэтыя папярэднія сутыкненьні з уладай, якія ў прынцыпе нічога страшнага за сабой не пацягнулі, гэта зрабіла такую прышчэпку, што людзі ўжо здолелі выйсьці і на пікет».

ДЫСКУСІЯ ПРА МОВУ

Івашкевіч: «У нас была вялікая дыскусія ў Майстроўні тады, ці трэба паўсюдна карыстацца беларускай мовай, ці можна толькі ў сваім асяродку. Некаторыя выказваліся, што -- мне брыдка размаўляць на чысьцюткай беларускай мове сьвятой зь непадрыхтаванымі людзьмі, зь імі я размаўляю на паганай расейскай мове. А беларуская мова для элітнай суполкі. Ну, а іншыя падтрымалі маю пазыцыю, што трэба рабіць інтэрвэнцыю ў грамадзтва.

Гэтая дыскусія потым увесь час была, яна й зараз працягваецца. Сярод беларускіх нацыяналістаў гэтая праблема і сёньня ня вырашана. І значная частка беларускіх нацыяналістаў усё роўна у побыце карыстаецца расейскай мовай.

Раней я вельмі катэгарычна выказваўся наконт такіх людзей, якія займаюць такую двойсную пазыцыю, а зараз я разумею, чаму гэта адбываецца. Таму, што гэта стан псыхалягічнай вайны ўвесь час. Ты зьвяртаесься ў газэтны кіёск і кажаш: мне, калі ласка, агульны сшытак. І адразу ведаеш, што зараз табе скажуць: чі-і-іво? Гаваріце па-рускі ці па-челавеческі. А ты ўжо настройваесься даць у адказ нейкую фразу. Ці сядаеш у таксоўку і кажаш: мне на вуліцу Ўсходнюю. А ён кажа: эта Васточная, што лі? -- Не, гэта не Васточная, а Ўсходняя, Васточная ў Тамбове... І ўжо ведаеш пытаньне, якое табе зададуць, і тое, што ты адкажаш. Ну, і зразумела, што ня кожны хоча знаходзіцца ўвесь час псыхалягічна ў стане вайны. Ці тады трэба настроіцца ўжо так, каб сам стан вайны табе быў прыемны. Чаго няма нават у мяне».

Дубавец: Але вернемся да тых пошукаў месца ўласнага геройства, якія з трэцяга разу прывялі Віктара ў Майстроўню. Як мы памятаем, шукаў Віктар альтэрнатыву камуністычнай ідэалёгіі.

Івашкевіч: «Фактычна я знайшоў гэта ў Майстроўні. Знайшоў назаўсёды, бо гэта пазыцыя да сёньняшняга дня, якая перадалася і майму сыну.

Дагэтуль былі розныя варыянты антысавецкай дзейнасьці, яны насілі знак мінус. Супраць камуністаў, Беларусь без камуністаў, Беларусь бяз «расава чуждых» – былі й такія суполкі. Але толькі беларушчына дала комплексны сьветапогляд».

Дубавец: Сапраўды, Майстроўня нічога не адмаўляла, не разбурала, не вынішчала, а толькі сьцьвярджала, будавала, стварала. Таму як рух яна не магла завяршыцца, зьнікнуць, растаць у паветры бяз сьледу, як гэта было з суполкамі з прыдомкам «анты». І ў наступных трансфармацыях Майстроўні ў іншыя аб’яднаньні Віктар Івашкевіч браў ужо самы непасрэдны ўдзел.

Івашкевіч: «У прынцыпе, далей было ўсё перадвызначана, таму што і Талака, і Народны Фронт – гэта ўсё адбылося таму, што я быў тады ў 1982 годзе завэрбаваны вось гэтымі адэптамі нацыяналізму. Гэта вызначыла мой далейшы лёс. Як таго, хто змагаецца... Нехта творчы чалавек, ён творыць, а я чалавек вайны, я змагаюся. За беларускае адраджэньне, за беларускую дзяржаву, за тое, каб была беларуская Беларусь.

Віктар выступае на І Вальным Сойме беларускіх суполак, в. Палачанка Валожынскага раёну, сьнежань 1987 году.

Сытуацыя ў Беларусі з моманту, калі я быў завэрбаваны ў нацыяналісты, моцна зьмянілася. Тады было зусім глуха. Калі едзеш у тралейбусе, пачуеш беларускую мову, кажаш сябрам – хлопец адзін размаўляў. -- А як ён выглядаў? -- А, дык я ж яго ведаю. Мы ўсе адзін аднаго ведалі, хто мог у горадзе размаўляць па-беларуску. А зараз вялікая колькасьць моладзі, сотні нейкіх аб’яднаньняў, сотні імпрэзаў, і гэта ўжо не інсьпірацыя нейкай групы зь дзесяці чалавек, а гэта сапраўды рух, плынь, жыцьцё. І ты ўжо толькі частка гэтай шырокай плыні. Што мяне радуе. Беларускі рух стаў настолькі масавым, каб быць самааднаўляльным і самаразьвівальным, незалежна ад волі асобнага чалавека».

ПЕРАМЕНЫ – ПРАЗ ПАЎГОДА

Дубавец: Між іншым, і аптымізм Івашкевіча перадвызначаны стваральным характарам беларускае ідэалёгіі, тым, што яна ня мае прыдомку «анты». Што да сваіх калег, якія глядзяць на рэчы пэсымістычна або што да палітычных лёсаў, якія ня склаліся, Віктар тлумачыць гэта так:

Івашкевіч: «Гэта якраз вынік разьвіцьця руху. Бо калі людзей было мала, я арганізоўваў сьпеўкі, ня ўмеючы сьпяваць, а той, хто ўмеў, займаўся палітыкай і нейкімі ўлёткамі, ня маючы ў сабе схільнасьці да гэтае працы. А зараз, калі рух разьвіўся шырокі, кожны знаходзіць сваё месца, як Сагановіч казаў, сваю дзялянку. Гэта гадоў 25 таму, будучы ў нашай шчыльнай суполачцы, Генадзь сказаў: хлопцы, я выбіраю сваю дзялянку – гістарычныя дасьледаваньні – і буду яе апрацоўваць. Гатовы ўсяляк вас падтрымаць у палітычнай дзейнасьці, але гэта не маё, маё вось гэта.

Іншая справа, што наступаюць часы, калі трэба ўсім разам злучыцца. Я думаю, што ў бліжэйшыя паўгады гэтае часовае ўсіхнае яднаньне адбудзецца».

На мітынгу ў Курапатах, 1988 год.

Дубавец: Родны брат Віктара Яўген у сярэдзіне 1980-х браў удзел у палітычных акцыях побач зь ім. Віктар прыгадвае тагачасны верш Алега Бембеля.

Івашкевіч: «Ёсьць верш, які Бембель напісаў, ня думаючы пра майго брата, але пра майго брата. Справа ў тым, што адна з акцыяў, якія мы рабілі, -- расьпісвалі сьцены лёзунгамі «Беларусы, дзе ваша мова?» І мой брат у пераходзе пад праспэктам Машэрава якраз насупраць кнігарні «Сьветач» напісаў гэта. У чатыры раніцы. А Бембель ішоў на сваю працу ў восем раніцы і ўбачыў гэты надпіс, як цёткі мылі, шкраблі гэты лёзунг. І вось ягоны верш: