Хто самы «беларускі» навагодні чараўнік?

Дзед Мароз, Зюзя цi святы Мікола?

Падчас зімовых святаў па ўсім свеце дзеці (дый дарослыя) чакаюць добрага чараўніка (у некаторых месцах — чараўніцу) з вялікім мехам падарункаў. Сегацу-сан, Уўлін Уўгун, Пэр Ноэль, Ёлоупуккі, Крысткінд, Санта-Клаўс, Мікулаш, св. Васіліус, Бабба Натале, Вайнахтсман і іншыя персанажы нясуць калядныя і навагоднія падарункі для дзетак у розных краінах свету. І за кожным з іх хаваецца адметная гісторыя ці паданне таго ці іншага народа.

А каго чакаюць беларускія дзеткі? У нас выбар багаты: і Дзед Мароз (Ледзяны Дзед), і Зюзя, і святы Мікола... А хто ж з іх сапраўдны, «беларускі»? Давайце разбірацца.

Дзед Мароз

Многія адразу ўяўляюць сабе добрага дзядка ў сінім жупане, з доўгай барадой, у суправаджэнні ўнучкі і світы лясных звяроў. Гэта савецкі вобраз, які з’явіўся адносна нядаўна — у 30-я гады мінулага стагоддзя. Галоўны персанаж дзіцячых навагодніх ёлак.

Яго гісторыя досыць сціплая: улетку жыве на поўначы, сочыць за паводзінамі дзяцей. Узімку мае шмат працы: перачытаць усе лісты, што дасылаюць яму дзеці, наведаць усе ёлкі, выратаваць свята ад якога-небудзь злыдня (Бабы-Ягі, Кашчэя, Чорта і г. д.), уручыць падарункі тым, хто добра сябе паводзіў увесь год (крытэрыі «добра сябе паводзіць» досыць размытыя, таму падарункі атрымліваюць усе).

І хаця гэты вобраз вельмі папулярны і шырока эксплуатуецца ў масавай культуры, ён не нясе ў сабе нейкіх глыбінных адметнасцей, культурных асаблівасцей. Такі Дзед Мароз аднолькавы на ўсёй постсавецкай прасторы.

Але сам персанаж Мароз (Дзед Мароз, Ледзяны Дзед) сыходзіць каранямі ў далёкую старажытнасць. У беларускім фальклоры гэты вобраз — увасабленне зімы: холаду, цемры, сцюжы. Як і любая прыродная з’ява, Мароз — не добры і не злы па сваёй сутнасці. З аднаго боку, ён увасабляе пякучы холад, цемру, смерць (ці «мёртвы» сон) прыроды. З іншага — ён мосціць масты на рэках, адкрывае шляхі праз азёры і балоты, прыбірае мух, камароў і іншую жамяру, дае магчымасць адпачыць ад палявых прац. І, каб задобрыць Мароза, яго клікалі на куццю: перад пачаткам святочнай вячэры гаспадар кідаў у акно ці расчыненыя дзверы лыжку рытуальнай кашы і клікаў: «Мароз, Мароз, хадзі куццю (кісель) есці!».

Уяўленні пра яго менавіта як пра дзеда звязаны з пашыраным на Беларусі культам продкаў. Пра гэта сведчыць абрад абыходу двароў на Каляды маскамі. Сярод гурта калядоўшчыкаў прысутнічаў грозны і маўклівы персанаж у берасцяной масцы — найстарэйшы продак. Яго так і звалі — Дзед. І галоўным падарункам было яго бласлаўленне сям’і на жыццё: каб усе чальцы перажылі зіму, каб быў новы багаты ўраджай і прыплод у свойскай жывёлы. Атрымаўшы такое бласлаўленне, гаспадары мусілі аддзячыць маскам і Дзеду, інакш продкі маглі і пакрыўдзіцца ды перастаць спрыяць ва ўсіх справах.

Зюзя

Лакальны беларускі (месцамі вядомы і на Украінскім Палессі) міфічны персанаж. Шмат хто сёння лічыць яго «кабінетным» персанажам, прыдуманым Паўлам Шпілеўскім.

Згодна з апісаннямі Шпілеўскага, Зюзя — увасабленне зімовай сцюжы і каляндарнага перыяду ад Калядаў (21 снежня) да Веснавога раўнадзенства (22 сакавіка). Яго ўяўляюць лысым дзядком з даўгой барадой і вялікай жалезнай булавой. Ходзіць ён у белым кажуху, але з непакрытай галавой і басанож.

Адам Кіркор атаясамляў Зюзю з падземным богам холаду і цемры Карачуном і прыпісваў яму пакушэнні на жонку Перуна і іх дзіця — маладое сонца. І кожны год нашы продкі з трывогай чакалі, хто пераможа: Сонца ці Зюзя-Карачун. І дапамагалі маладому Сонцу як маглі: палілі вогнішчы, елі рытуальныя стравы, рабілі абыходы двароў.

Якой-небудзь сувязі Зюзі з падарункамі не зафіксавана.

Святы Мікола

Гісторыя гэтага персанажа сыходзіць у ІV ст. і да падарункаў ён мае найбольшае дачыненне. Згодна з хрысціянскімі жыццяпісамі святых, епіскап горада Мір (не, не той, дзе Мірскі замак) раздаў усе свае багацці простым сялянам, удовам, сіротам, і ўвогуле ўсё сваё жыццё дапамагаў ім. Менавіта адсюль традыцыя вешаць шкарпэткі ля каміна пад падарункі. Адно з паданняў пра св. Міколу распавядае наступнае. Даведаўшыся, што ў аднаго беднага селяніна дочкі не могуць пабрацца шлюбам, бо не маюць ніякага пасагу, святы закінуў ім мяшэчкі з золатам у камінную трубу. Падарункі якраз трапілі ў панчохі дзяўчат, што сушыліся каля коміна.

Беларускі ж св. Мікола па дахах не лазіць, у трубы нічога не кідае. Ён больш звязаны з прыродай. Вобраз хрысціянскага святога ва ўяўленнях нашых продкаў арганічна спалучыўся з язычніцкім Вялесам і стаў выконваць тыя ж функцыі. Клапоціцца пра ўраджай і дапамагае руплівым гаспадарам. Даглядае за свойскай жывёлай, абараняе яе ад ваўкоў. Дапамагае бацькам пераборлівай нявесты (калі ўжо зусім гублялі надзею знайсці жаніха, то казалі: «Мікола, Мікола, пашлі хоць якога!»). А таксама лічыўся правадніком душ памерлых у іншы свет.

Паводле фальклору найноўшага часу, адметнасцю беларускага святога з’яўляюцца яго цуды па выратаванні з палону, ад няправільнага суда, а таксама — пакаранні сапраўдных злодзеяў.

А зрэшты — якая розніца, хто пакладзе чаканы падарунак пад елачку ці ў шкарпэтку? Галоўнае — радасць, святочны настрой, цяпло сям’і ці сяброўскага кола. Шчыра жадаю, каб у Новы год мы ўсе змаглі атрымаць той падарунак, якога больш за ўсё прагне сэрца!

Ева Вятрыскіна, budzma.org