Як Лукашэнка стварыў праблему на сотні мільёнаў долараў

Стаў вядомы змест закрытых дакументаў.

11 гадоў таму Беларусь падпісала інвестыцыйную дамову на будаўніцтва найбуйнейшай у краіне сонечнай электрастанцыі ў Чэрыкаўскім раёне. Інвестару Кіабоду Тутоняну Машаду паабяцалі, што будуць купляць электраэнергію па выгадных для яго тарыфах. Аднак праз пэўны час улады літаральна «па шчаўчку» змянілі правілы і разграмілі бізнес за некалькі месяцаў. Цяпер інвестар падаў пазоў у міжнародны арбітраж, а Беларусь рызыкуе застацца віннай сотні мільёнаў долараў. «Зеркало» вывучыла каля 60 дакументаў (у тым ліку і перапіскі) розных міністэрстваў і ведамстваў. З іх становіцца ясна, як улады спачатку завабілі брытанскага бізнесмена, а потым рэзка «высветлілі», што ягоная справа парушае закон.

173 млн інвестыцый

У 2014 годзе ў Чэрыкаўскім раёне вырашылі пабудаваць найбольшую сонечную электрастанцыю ў Беларусі. Для гэтага ўлады заключылі інвестыцыйную дамову з ірландскай кампаніяй Cameliaside Limited. Магутнасць станцыі — 109 МВт. Новую станцыю планавалі будаваць паблізу адселенай вёскі Бліжняя Рэчыца на землях, забруджаных радыяцыяй. Для яе выдзелілі ўчастак у 220 гектараў, плошча параўнальная з 300 футбольнымі палямі.

У сакавіку 2015 года спецыяльна для гэтага праекта зарэгістравалі беларускую юрыдычную асобу «Солар Лэнд», якая належала ірландскай Cameliaside Limited. Аднак справа зацягнулася: у лістападзе 2017 года прадпрыемства толькі прадставіла бізнес-план, а ў 2018-м пачаліся будаўнічыя работы.

Першапачаткова аб’ём інвестыцый складаў 59,8 мільёна рублёў. Пазней сума вырасла да 173,2 мільёна долараў.

Адкуль у еўрапейцаў такая цікавасць? Раней для ўсёй «зялёнай» энергетыкі ў Беларусі дзейнічалі асаблівыя павышаныя тарыфы на першыя 10 гадоў працы станцый. Закон гарантаваў прыватнікам падключэнне да агульнай сеткі і тое, што дзяржава будзе купляць у іх энергію. Верагодна, такія правілы ўстанавілі, каб спрыяць развіццю сферы «зялёнай» энергетыкі. У выніку ў Беларусі з’явіліся праекты з літоўскім, аўстрыйскім і нямецкім капіталам.

«Надзвычай нявыгадная» здзелка

Тарыф на электраэнергію ад новай вялізнай станцыі доўга не маглі ўзгадніць. Паводле ўнутраных дакументаў урада, першапачаткова ішлося пра 32,53 цэнта за кВт·г у першыя 10 гадоў працы. Пазней дамовіліся на 22,85 цэнта.

Міністэрства энергетыкі было абсалютна не ў захапленні ад такіх умоў. Паводле іх разлікаў на 2017 год, такая энергія абышлася б у шэсць разоў даражэй, чым закупны газ. Міністэрства лічыла гэта нявыгадным. Дзяржстандарт тады ўвогуле хаваў праект: спецыялісты пісалі, што здзелка «надзвычай нявыгадная для Рэспублікі Беларусь і, адпаведна, непрымальная». У цэлым яны не раілі пагаджацца на тарыфы вышэй за 12 цэнтаў.

З-за гэтага чыноўнікі тройчы вярталі матэрыялы інвестпраекта ў Магілёўскі аблвыканкам. Будоўля ніяк не магла пачацца. У 2020 годзе перамовы ўсё яшчэ працягваліся. Інвестар пагадзіўся на тарыф у 17 цэнтаў за кВт·г і заявіў, што прапанова канчатковая і не падлягае абмеркаванню. Гэта вынікае з ліста інвестара на імя тагачаснага віцэ-прэм’ера Ігара Ляшэнкі. У выпадку яе непрыняцця кампанія абяцала звярнуцца ў арбітражны суд.

На адной з нарад чыноўнікі згадвалі, што ў еўрапейцаў «высокая ступень чакання адносна захавання стабільнасці іх правоў». У выніку ў верасні 2020 года Аляксандр Лукашэнка падпісаў непублічнае распараджэнне «Аб тарыфах на электрычную энергію», якое замацавала ўзгодненыя ўмовы.

За 20 гадоў на такіх умовах Беларусь павінна была выдаткаваць на куплю энергіі станцыі 323,8 мільёна долараў. Але скасаваць гэтую дамову магло апынуцца яшчэ даражэй з улікам магчымай судовай цяжбы. Чыноўнікі з Мінэканомікі прыводзілі лічбы: калі справу будзе разглядаць міжнародны суд, то толькі выдаткі на сам працэс могуць складаць ад двух да дзесяці мільёнаў долараў. Калі ж інвестар запатрабуе вярнуць страты і кампенсаваць упушчаную выгаду — то сума патрабаванняў можа перавысіць 500 мільёнаў долараў.

Яшчэ два гады станцыю не ўдавалася запусціць праз мноства бюракратычных пытанняў. У выніку яе ўсё ж падключылі да агульнай электрасеткі, у лютым 2022 года яна запусцілася. Але прапрацавала зусім нядоўга.

Бізнес аказаўся «недружалюбным»

24 лютага 2022 года пачалося паўнамаштабнае ўварванне Расіі на тэрыторыю Украіны. Потым была чара санкцый і спробы Беларусі на іх адказаць. Вясной 2022 года ўрад занепакоіўся: чаму прыватныя кампаніі з «недружалюбных» дзяржаў знімаюць вяршкі са схемы «зялёнай» энергетыкі?

У закрытай дакладной запісцы Лукашэнку чыноўнікі пералічылі ўсе падобныя бізнесы — прадстаўнікі «недружалюбных» дзяржаў стаялі за 18 юрыдычнымі асобамі. За студзень—люты 2022 года яны зарабілі 2,5 млн долараў, а за ўвесь 2021 год — 15,1 мільёна. Сонечная станцыя «Солар Лэнд» тады зарабляла больш за ўсіх.

Ужо 7 мая таго ж года сонечную станцыю ў Чэрыкаўскім раёне адключылі ад сеткі. Афіцыйная прычына — недастатковая якасць электраэнергіі.

А 25 мая 2022-га дэпутаты ў экспрэс-рэжыме прынялі закон, які адмяніў агульныя павышаныя тарыфы для «зялёнай» электраэнергіі. Знік пункт пра гарантыю таго, што дзяржава будзе купляць дарагую энергію ў прыватнікаў па высокіх тарыфах. У жніўні Лукашэнка спецыяльным указам для службовага карыстання ануляваў індывідуальныя ўмовы для станцыі ў Чэрыкаўскім раёне.

Станцыя незаконная (але ніхто не вінаваты)

І гэта аказаліся яшчэ не ўсе бяды амбіцыйнага праекта. У канцы чэрвеня Чэрыкаўскі раённы Савет дэпутатаў на пазачарговай сесіі скасаваў папярэдняе рашэнне мясцовых улад аб рэгістрацыі электрастанцыі. Раптам высветлілася, што паводле закона лініі электраперадачы і падстанцыі павінны знаходзіцца ў «выключнай уласнасці дзяржавы».

Пачаліся суды. Адзін працэс ініцыявала пракуратура, якая патрабавала прызнаць нікчэмнай здзелку паміж «Солар Лэнд» і «Магілёўэнерга». У выніку здзелку аб куплі дарагой электраэнергіі паміж дзяржавай і кампаніяй адменілі. «Солар Лэнд» абавязалі вярнуць заробленыя 15,7 мільёна рублёў.

Спрабаваў судзіцца і «Солар Лэнд»: патрабаваў скасаваць рашэнне «дэпутатаў», якое, па сутнасці, разбурыла бізнес. Але Магілёўскі эканамічны суд адхіліў усе даводы прыватніка. Галоўным аргументам стала тое, што лініі электраперадачы і падстанцыі напружаннем 110 кВ і вышэй у прынцыпе не могуць знаходзіцца ў прыватнай уласнасці, незалежна ад таго, хто і на чые грошы іх пабудаваў.

«Валоданне суб’ектам гаспадарання прыватнай формы ўласнасці лініяй электраперадачы, якая забяспечвае бесперабойнае электразабеспячэнне ўсходняй часткі Магілёўскай вобласці на ўчастку паміж ПС «Крычаў-330» і ПС «Вепрын», парушае энергетычную бяспеку Рэспублікі Беларусь», — указаў суд у рашэнні.

Пры гэтым у суда не ўзнікла пытанняў да «Магілёўэнерга», якое яшчэ ў 2015 годзе давала інструкцыі, як менавіта далучаць новую сонечную станцыю да агульнай сеткі, а пасля купляла электраэнергію ў «нелегалаў». Не згадалі ў судзе і ўрад, які некалькі гадоў сачыў за ходам праекта. Не ўспомнілі і Лукашэнку, які ў 2020 годзе асабістым распараджэннем узгадняў вылучэнне зямель ляснога фонду для будаўніцтва прыватнай станцыі.

Чыноўнікі атрымалі новую праблему

У выніку «Солар Лэнд» засталася з даўгамі — 15,7 мільёна рублёў «Магілёўэнерга», яшчэ 2,9 мільёна — кампаніі-праектанту. У лістападзе 2023-га кампанія падала на ліквідацыю. У студзені 2024 года велізарную сонечную станцыю перадалі ў уласнасць дзяржавы, а ў сакавіку выставілі на аўкцыён, ацаніўшы ў 79,751 млн рублёў. Праўда, яе ніхто не купіў.

А што інвестар? У жніўні 2023 года ён патрабаваў ад уладаў Беларусі кампенсацыю, роўную поўнай рынкавой вартасці яго інвестыцый, якая ацэньваецца ў сотні мільёнаў долараў. Ураду Беларусі прапаноўвалася вырашыць пытанне мірна, інакш бізнесмен збіраўся звярнуцца ў арбітраж ICSID — Міжнародны цэнтр па ўрэгуляванні інвестыцыйных спрэчак, які ўваходзіць у групу арганізацый Сусветнага банка.

Адразу пасля гэтай навіны чыноўнікі спрабавалі вырашыць, якое ведамства будзе з гэтым разбірацца. Мінэканомікі паказвала на Магілёўскі аблвыканкам, выканкам — на міністэрства. Іншыя ведамствы таксама не лічылі гэта сваёй справай. У выніку праблемнае пытанне «павесілі» на Міністэрства эканомікі.

У лістападзе 2023-га беларускія ўлады прызначалі званок з брытанцам і, відаць, спрабавалі дамовіцца. Але не атрымалася: у сакавіку 2024 года з’явілася інфармацыя, што ICSID зарэгістраваў заяву пра ўзбуджэнне арбітражнага разгляду. Зараз справа знаходзіцца на стадыі разгляду. За паўтара года паспелі прызначыць арбітраў, істэц і адказнік прадставілі свае мемарандумы, але рашэнне яшчэ не вынесена.

Колькі каштуе судзіцца на найвышэйшым узроўні?

Дарэчы, плаціць за паслугі юрыстаў беларускі бок збіраўся «за кошт высвабоджаных сродкаў» «Магілёўэнерга», якія ім удалося зэканоміць у выніку гэтай гісторыі.

Праўда, ці хопіць іх, каб пакрыць усе выдаткі, — вялікае пытанне. Згодна з карткай справы на сайце ICSID, інтарэсы Беларусі ў міжнародным судзе прадстаўляюць дзве юрыдычныя кампаніі — Arzinger з Мінска, а таксама BakerHostetler з офісам у Вашынгтоне.

У адной з унутраных даведак урада гаворыцца, што памер ўзнагароджання юрыстам можа дасягнуць чатырох мільёнаў долараў (а ў выпадку непрадбачаных абставінаў — яшчэ вышэй). Да таго ж за першую сесію трыбунала Беларусі трэба было зрабіць узнос у памеры 200 тысяч долараў ЗША. Калі справа зацягнецца — сумы будуць працягваць расці. Калі суд абавяжа Беларусь кампенсаваць інвестару выдаткі і ўпушчаную выгаду — гаворка ўжо пойдзе пра сотні мільёнаў долараў.

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас [email protected]