Міхаіл Сяргеевіч. Астатні антычны герой

Яму ўдалося здзейсніць свой подзвіг.

Міхаіл Сяргеевіч Гарбачоў стаў кіраўніком савецкай дзяржавы ў сакавіку 1985 года. На фоне лядашчых савецкіх старцаў, якія ўручылі яму гэтую пасаду, ён у свае 54 гады выглядаў маладым і падцягнутым. Адно гэта ўжо ўсяляла надзеі.

Міхаіл Гарбачоў - чалавек трагічнага лёсу. Ён спрабаваў удыхнуць у састарэлую дзяржаву новае жыццё, вярнуць яе да ленінскіх асноў - а замест гэтага яна раскідалася. Ён хацеў мірнага суіснавання з блокам NATO, а стаў аб'яднальнікам Нямеччыны і вызваліцелем Усходняй Еўропы ад савецкай акупацыі. Ён не хацеў адпускаць з СССР краіны Балтыі і патураць грузінскім нацыяналістам, а стаў катам Вільні, Рыгі і Тбілісі.

Міхаіл Сяргеевіч спадзяваўся, што пачаўшы перабудову і галоснасць, ён выпусціць з-пад спуду маладыя, здаровыя сілы абнаўлення вялізнай краіны, якія дапамогуць ёй стаць лепшай, разбураць старую кансерватыўную сістэму. Замест гэта на паверхню выйшлі сілы хцівасці, этнічнага нацыяналізму і вялікадзяржаўнага рэваншызму. Гарбачоў марыў пра мір, а стаў мімавольным пачынальнікам цэлага шэрагу крывавых канфліктаў на тэрыторыі былых савецкіх рэспублік.

Гарбачоў адкрыў межы, выпусціў дысідэнтаў і фактычна скасаваў цэнзуру ў СМІ, а стаў сведкам таго, як зноў з'явіліся дысідэнты, як зноў вярнулася цэнзура і пачалі закрывацца межы.

У спадчыну ад папярэднікаў Гарбачову дасталася каланіяльная вайна ў Афганістане, гіганцкі вайсковы прамысловы комплекс, войска, якая акупавала палову Еўропы, велізарны ядзерны арсенал і свят, які стаяў на парозе атамнай вайны. Яму ўдалося спыніць Афганскую вайну, адвесці свет ад краю гібелі шляхам перамоў з ЗША аб скарачэнні ядзерных узбраенняў, суцішыць апетыт ВПК. І вось зараз, у апошнія месяцы свайго жыцця Гарбачову давялося ўбачыць, як яго краіна зноў пагражае свету ядзернай зброяй і вядзе каланіяльную вайну, а яе ўлады спрабуюць рэанімаваць вайсковую індустрыю.

Гарбачовым заўсёды і ўсе былі незадаволеныя. Прыхільнікі імклівых рэформаў - тым, што ён марудзіць. Кансерватары - тым, што ён спяшаецца. Кіраўнікі рэспублік СССР - тым што ён дае ім занадта мала паўнамоцтваў і суверэнітэту. Саюзныя чынушы - тым, што занадта шмат дазваляе рэспубліканскім кіраўнікам. Гэбісты — тым, што адпускае дысідэнтаў і шмат дазваляе журналістам, дысідэнты — тым, што ўвогуле не закрыў КДБ. Сталіністы былі незадаволеныя яго палітыкай працягу хрушчоўскай адлігі, антысталіністы - недастатковым асуджэннем сталінскіх рэпрэсій. Пасля свайго сыходу на супакой, Гарбачоў быў забыты і гавораць, мабыць, усюды, акрамя Нямеччыны.

Міхаіл Сяргеевіч як палітык быў чалавекам наіўным і як усе савецкія кіраўнікі (ды і расейскія таксама) гістарычна непісьменным. Гэта добра дэманструе яго сустрэча з Дэн Сяапінам у 1989 годзе. Міхаіл Сяргеевіч прыехаў аднаўляць "сяброўства народаў" сталінскіх часоў, а Дэн Сяапін стаў тлумачыць яму, што Кітай разглядае стасункі дзвюх краін несправядлівымі з гістарычнага пункту гледжання і больш не гатовы ўспрымаць СССР, як "старэйшага брата". Адказ таварыша Сі аб тым, што Расейская імперыя і СССР адрынулі ад Кітая далёкаўсходнія тэрыторыі Расеі не далі яму далучыць Манголію, прагучалі для Гарбачова адкрыццём.

Пры ўсім гэтым, Гарбачоў быў апошнім кіраўніком савецкай дзяржавы, які думаў пра будучыню краіны. Тыя, хто прыйшоў яму на змену - і Ельцын і Пуцін - вярталі яе ў “слаўнае” мінулае, марылі “залатым векам”. Ельцын казаў пра "адраджэнне Расеі", Пуцін - пра "падыманне з каленяў". Гарбачоў марыў аб сацыяльнай справядлівасці, яго зменшчыкі насаджалі сацыяльную несправядлівасць і актыўна раскідалі структуры сацыяльнай дзяржавы, якія дасталіся ім ад СССР.

Адзінае, што, мабыць, удалося Гарбачову, акрамя спынення ядзернага супрацьстаяння, дык гэта паскарэнне. Пры ім гістарычны час на тэрыторыі былога СССР, скаванага, здавалася, векавой спячкай, разагнаўся да такой хуткасці, што самой краіны не стала ўсяго толькі праз шэсць гадоў пасля яго прыходу.

Гарбачоў спрабаваў выратаваць Савецкі Саюз, але выратаваць яго было ўжо нельга. Ён прыйшоў да ўлады на пяты год падзення нафтавых коштаў, якое было немагчыма спыніць. Праз год пасля яго прыходу да ўлады, нафта, ад продажу якой залежала ўся савецкая эканоміка, стала каштаваць 10 даляраў за барэль, што зрабіла яе здабычу на паўночных савецкіх радовішчах нерэнтабельнай. Пад лозунгі аб паскарэнні, перабудове, галоснасці, сацыяльнай справядлівасці і дэмакратыі СССР імкліва рухаўся да банкруцтва.

Ці мог ён зрабіць нешта інакш? Мусіць, мог бы. Ці магло б гэта нешта змяніць? Наўрад ці. Каб выкарыстаў ён больш сілы - было б больш крыві. Ужыў бы менш - "працэс пайшоў" бы яшчэ хутчэй. Ці разумеў ён, што ягонае кіраванне — гэта трагедыя, фінал якой загадзя вядомы і гледачам і акторам? Не думаю.

Міхаіл Сяргеевіч быў, мусіць, апошні антычны герой: уцягнуты боскім рокам у смяротны, няздольны паўплываць на свой лёс. Пры гэтым, яму, як і антычнаму герою ўдалося здзейсніць свой подзвіг - выратаваць чалавецтва ад гібелі ў ядзернай катастрофе.

Леў Кадзік, спецыяльна для Charter97.org