Маці-гераіні

Гісторыі трох беларусак - шматдзетных маці, якія селі ў турмы «за палітыку».

Калі абвясцілі прысуд - шэсць гадоў пазбаўлення волі, - Алена Моўшук проста ў клетцы напісала на сшыткавым лісце «я павешуся!» і паказала ліст прысутным у зале. У Алены пяцёра дзяцей. Муж Сяргей быў узяты пад варту ў залі суда ў дзень вынясення прысуду. Яму далі на паўгода больш, чым жонцы. Паводле таго ж артыкула - удзел у масавых беспарадках.

«Схільная да захопу адміністрацыі»

Алена Моўшук працавала ў харчаблоку гарадской лякарні горада Пінска. Яе арыштавалі ў дзень прэзідэнцкіх выбараў. 9 жніўня 2020 года жыхары Пінска, як і іншых гарадоў Беларусі, збіраліся пасля галасавання каля сваіх выбарчых участкаў. Кіраўнікі камісій дружна адпраўлялі іх да будынка гарвыканкама: маўляў, усе бюлетэні разам з лічбамі ўжо адправілі «ў горад», ідзіце і чакайце вынікаў там. Калі людзі сабраліся на гарадской плошчы, да іх нават выйшаў начальнік мясцовай міліцыі і прапанаваў выбраць пяць дэлегатаў, якія змогуць увайсці ў выканкам і пагутарыць з кіраўніцтвам горада, а астатнія няхай пачакаюць звонку. Пінчукі па-дзіцячы радаваліся: вось, нарэшце сітуацыя мяняецца на нашых вачах, мы творым гісторыю, нашы галасы нарэшце пачутыя, чыноўнікі гатовыя гутарыць з народам, сёння нараджаецца новая свабодная краіна. А тым часам у горад ехала падмацаванне з унутраных войскаў. Прысутных на плошчы проста акружылі і «зачысцілі». У тым ліку і Моўшукаў. Яны разам прыйшлі на плошчу, разам патрапілі ў аўтазак. А потым іх падзялілі.

У пінскім ГАУС мужчын павялі ў цір. Там іх трымалі ўсю ноч, час ад часу білі для забаўкі, заадно складаючы пратаколы затрымання. Праз 17 гадзін Сяргей Моўшук выйшаў на волю - збіты, але з адміністрацыйным штрафам. Ён чакаў жонку дома ў поўнай упэўненасці, што вось цяпер яна прыйдзе, з хвіліны на хвіліну, бо жанчын з непаўналетнімі дзецьмі паводле адміністрацыйных спраў не саджаюць, толькі штрафуюць. Алена дадому не вярнулася. Некалькі дзён ён не ведаў, дзе яна, - у пінскім ІЧУ казалі, што сярод затрыманых не значыцца. Як высветлілася, не хлусілі: Алену павезлі ў СІЗА ў Баранавічы. Сяргей даведаўся пра гэта 14 жніўня пасля тэлефанавання незнаёмай жанчыны. Яна і сказала, што сядзела ў баранавіцкім СІЗА і бачыла Алену ў камеры - «збітую, голую, босую».

Тады Сяргей і высветліў, што Алену абвінавачваюць паводле крымінальнага артыкула. Далей - пошук адваката, перадачы, бандэролі, падрыхтоўка малодшых дзяцей да школы.

А 17 верасня 11-гадовая Ангеліна са школы не вярнулася. Яе павезлі ў прытулак проста з урока.

Органы апекі амаль праз паўтара месяца пасля арышту Алены раптам спахапіліся, што Сяргей — яе другі муж, а чацвёра старэйшых дзяцей — ад першага, у тым ліку пяцікласніца Ангеліна. Так што лепш дзяўчынцы будзе ў прытулку, чым дома з айчымам, сёстрамі і братам - так пастанавілі беларускія дзяржслужбоўцы. Сёстры Ангеліны Юлія і Вольга, і брат Дзяніс да моманту арышту маці былі паўналетнімі. І больш лагічна органам апекі было б патэлефанаваць ім дадому і спытаць: хлопцы, хто з вас будзе апекуном - брат, сястра, айчым? Але яны нават не паведамілі, што вязуць дзіця. Проста прыехалі ў школу ў суправаджэнні міліцыі - на ўсялякі выпадак, раптам дзяўчынка будзе супраціўляцца пры нейкай маме-хуліганцы - і павезлі ў прытулак. Толькі самую маленькую, шасцігадовую Карыну, не кранулі - і то да вызначанага часу.

У кастрычніку ад Алены прыйшоў ліст: «Тут у СІЗА мяне на нейкі ўлік паставілі, што я схільная да захопу адміністрацыі з захопам закладнікаў і праявы агрэсіі, і мушу гаварыць гэта кожны дзень. Жах! Я плачу кожны дзень. Гэта трызненне нейкае. Я больш не магу, я нават і казаць гэтага не магу…

Я сяджу, а следчы мяне нікуды не тузае, і справы няма, і я не ведаю, што адбываецца. Я ўжо 2 месяцы тут, і следчы не выклікае. Можа, гэта звязанае з тым, што я не разумею, што гэта за людзі. Ты ведаеш, што я хачу справядлівасці, і я буду адказваць за тое, што я зрабіла, а не за нейкіх людзей, якіх мне прыпісваюць 12 чалавек. Я ведаць іх не ведаю, і змовы ў мяне няма з імі. Я ведаць не ведаю ніякіх людзей».

А ў снежні 2020 года Сяргею выставілі абвінавачанне паводле таго ж артыкула і змясцілі пад хатні арышт. Летась у красавіку ў Пінску адбыўся суд. Акрамя Моўшукаў, на лаве падсудных апынуліся яшчэ 12 пінчукоў. Выяўляецца, яны сабраліся на гарадской плошчы не на мірны мітынг, а з мэтай захопу будынка гарвыканкама. А калі падчас зачысткі разбягаліся ад спецназу, пашкодзілі туі і петуніі на газоне каля выканкама. У выніку ўсім далі ад 5,5 да 6,5 гадоў пазбаўлення волі. Сяргей Моўшук - адзіны, хто знаходзіўся да суда пад хатнім арыштам. Усе астатнія - у СІЗА. На Сяргея надзелі кайданкі ў зале суда. І, здаецца, я разумею, чаму ў гэты момант Алена напісала на сшыткавым лісце «Я павешуся». У гэты момант яна зразумела, што цяпер у прытулак забяруць яшчэ і Карыну, бо цяпер абодва яе бацькі ў турме. А яшчэ паміж зонамі забароненая перапіска, не кажучы ўжо пра тое, што спатканняў у мужа і жонкі, якія адбываюць тэрмін, быць не можа.

Карыну таксама забралі - проста з дзіцячага садка адразу пасля прысуду. Але Алена не павесілася. Апеку над Карынай аформіла старэйшая дачка Вольга. Апекунамі Ангеліны сталі яе хросныя, сябры Моўшукаў. У апошнім званку дадому з калоніі Алена скардзілася дачцэ, што яе пазбавілі перадач і спатканняў. Але яна вытрымае. Яна выразае сэрцайкі з паперы і пасылае ў лістах дадому - гэта, кажа Алена, бабуліна сэрца. Для ўнучкі Сафіі, якая нарадзілася праз тыдзень пасля яе арышту.

Арганізатарка несанкцыянаванага чаявання

У Вольгі Залатар пяцёра дзяцей. Старэйшай - 17, малодшаму - 4. Сям'я жыве ў пасёлку Ждановічах пад Менскам. 18 сакавіка мінулага году Вольгу затрымалі, калі яна везла 10-гадовую дачку ў музычную школу. Увечары таго ж дня прыйшлі і па мужа Вольгі Сяргея Ганкевіча.

На наступны дзень Ганкевічу прысудзілі 10 дзён арышту за бел-чырвона-белы сцяг у акне. А Вольгу перавялі ў СІЗА і выставілі абвінавачанне паводле двух артыкулаў крымінальнага кодэкса Беларусі - «стварэнне экстрэмісцкага фармавання» (артыкул 361-1) і «арганізацыя дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак» (артыкул 342). У той жа дзень у афіцыйным тэлеграм-канале УУС Менаблвыканкама з'явілася паведамленне аб арышце Вольгі Залатар, якая «з'яўлялася адміністратаркай мясцовага дваровага чату і арганізатаркай несанкцыянаваных масавых мерапрыемстваў, так званых «чаяванняў», «шпацыраў», «канцэртаў». Гэтыя мерапрыемствы жанчына арганізоўвала з лета мінулага года і з'яўлялася іх актыўнай удзельніцай».

Вольга сапраўды адміністравала дваровы чат «Клуб аматараў песень Цоя». У жніўні 2020 года, калі пасля прэзідэнцкіх выбараў беларусы сотнямі тысяч выходзілі на вуліцы пратэставаць супраць фальсіфікацый і гвалту, яны быццам і самі сабе дзівіліся: як жа нас шмат, выяўляецца! У тое лета не толькі «Мы чакаем перамен» Цоя стала самай папулярнай у Беларусі песняй. Яшчэ – сплінаўская «Мы не ведалі адзін аднаго да гэтага лета». І праўда - не ведалі. І ва ўсёй краіне пачалі з'яўляцца лакальныя чаты - двары, кварталы, мікрараёны. Людзі знаёміліся, збіраліся вечарамі з тэрмасамі на чаяванне, арганізоўвалі дапамогу арыштаваным суседзям, збіралі грошы на штрафы для тых, каго асудзілі адміністрацыйна. Беларускія музыкі па вечарах ездзілі на гэтыя чаяванні і давалі канцэрты. Адтуль, з гэтых дваровых чацікаў, і ўзнялася хваля беларускай салідарнасці, якой потым пляскаў у далоні ўвесь свет. І прымаўка «беларус беларусу беларус» - таксама адтуль. Да сярэдзіны восені ўлады пастанавілі, што гарызантальныя сувязі і дваровыя чаяванні па-д’ябальску небяспечныя. І пачалося паляванне на адміністратараў мясцовых чатаў.

Пасля арышту Вольгу Залатар білі - «выбівалі» пароль ад тэлефона. На першым жа допыце яна заявіла аб катаваннях і запатрабавала правядзення судмедэкспэртызы. Экспэртызу прызначылі толькі праз сем тыдняў - пасля таго, як гематомы і ранкі ўжо сапраўды зніклі. А адваката Вольгі Андрэя Мачалава, які казаў пра збіццё Вольгі публічна, спачатку пазбавілі ліцэнзіі, а потым і зусім асудзілі і адправілі на «хімію».

Ждановіцкі чат аматараў песень Цоя быў прызнаны экстрэмісцкім фармаваннем.

На судзе пракурорка Жанна Баранава зачытвала абвінавачанне: «Залатар ужыла захады для згуртавання ўдзельнікаў супольнасці, а менавіта: маральна іх падтрымлівала, арганізоўвала правядзенне супольнага вольнага часу».

Абвінавачанне выставіла довады віны: Залатар арганізоўвала сустрэчы ў мясцовай бібліятэцы, дзе падпісвалі калядныя паштоўкі для палітвязняў; запрашала ўдзельнікаў чату на курсы беларускай мовы; навучала людзей «абароне і ўхіленню ад пераследу і затрымання»; арганізоўвала правядзенне супольнага баўлення вольнага часу; удзельнічала ў несанкцыянаваным шэсці, несла плакат «Мір, каханне, свабода». А пры вобыску ў яе доме знайшлі чырвоныя і белыя паветраныя балонікі і бела-чырвоны парасон. Гэтыя прадметы пракурорка прапанавала знішчыць як экстрэмісцкую сімволіку.

У апошнім слове Вольга Залатар працытавала паўднёваафрыканскага арцыбіскупа і лаўрэата Нобелеўскай прэміі міру Дэсманду Туту: «Гасподзь Бог стварыў нас і сказаў: «Ідзіце, дзеці мае». Цяпер вы вольныя. І ён так паважае нашу свабоду, што гатовы дазволіць нам адправіцца ў пекла з нашай уласнай волі, замест таго, каб пад прымусам весці нас на нябёсы». Яе прысудзілі да чатырох гадоў пазбаўлення волі. Паколькі муж застаўся на свабодзе, на яе пецярых дзяцей дзяржава больш пакуль не рабіла замаху.

З ліста Вольгі Залатар родным: «Ува мне гарыць каханне. Любоў да маёй сям'і, а таксама ўсіх людзей, у тым ліку маіх крыўдзіцеляў».

«Якую мэту пераследавалі?» - «Праўду»

У Вольгі Томінай 560 тысяч падпісчыкаў у Інстаграм, студыя візаж і трое дзяцей — 13-гадовыя блізняты-дочкі і 11-гадовы сын. У прафесійных колах яе звалі «багіняй каляровых макіяжаў». Яе арыштавалі 9 сакавіка, акурат напярэдадні дня нараджэння сына. Потым праўладныя тэлеграм-каналы з вялікім задавальненнем гэта абмяркоўвалі: вось, замест таго каб з дзіцем правесці яго дзень нараджэння, яна ў СІЗА адправілася, а быў жа выбар.

У тым і справа, што многія беларусы — ды што там многія, абсалютная большасць - у жніўні 2020 года паверылі, што ёсць выбар. Што ўрэшце можна змяніць сітуацыю ў краіне. Што сотні тысяч людзей на мірных акцыях будуць пачутыя. Што «ківалы» ў выбарчых камісіях нарэшце засаромеюцца сваёй шматгадовай хлусні і ўпершыню за дзясяцігоддзі падлічаць нарэшце галасы. І беларускі рэжым дагэтуль пераследуе тых, хто выходзіў у жніўні 2020 года на вуліцы. Вольгу Томіну арыштавалі за ўдзел у маршах праз паўтара года - па фатаграфіях з акцый. Сілавікі дагэтуль іх вывучаюць, устанаўліваюць асобы і арыштоўваюць.

Вольгу арыштавала самае адыёзнае падраздзяленне беларускага МУС - ГУБАЗіК. Наогул жа першапачатковая яго задача - барацьба з арганізаванай злачыннасцю і карупцыяй. Але самі «губазікаўцы» апошнім часам называюць сябе цэнтрам барацьбы з экстрэмізмам. Сядзяць у інтэрнэце, вывучаючы старыя допісы і фатаграфіі жніўня 2020 года, выбіраюць, па каго прыйсці заўтра, і складаюць падводкі да будучых відэа, якія яны любяць запісваць на фоне дзвярэй. Падводкі, скажам проста, без фантазіі. У выпадку з Вольгай Томінай гэта гучала так: «Пра гэтую дамку аповед можна пачынаць са слоў «жыла-была Воля». І далей - пра паспяховы бізнэс, траіх дзяцей, вялікія заробкі, добрую кватэру ў цэнтры. Увогуле, «усё гэта яна прамяняла на турэмныя нары, будзе цяпер мэйк-ап сукамерніцам рабіць». (Дарэчы, у гэтым яны не памыліліся - у СІЗА Вольга Томіна сапраўды «наводзіла прыгажосць» усім сукамерніцам і давала майстар-класы.)

Вольгу адвезлі ў турму не адразу - спачатку ў ГУБАЗіК, у той самы кабінет з дзвярыма. Зменены голас на відэа пытаецца, ці ўдзельнічала яна ў пратэстных акцыях. Вольга не пярэчыць: так, удзельнічала. Голас пытаецца: з якой мэтай удзельнічалі? Вольга адказвае: за праўду. Потым гэтае відэа сілавікі апублікавалі на яе старонцы з паўмільёнам падпісчыкаў у Інстаграм, узламаўшы старонку.

У камеры СІЗА Вольга Томіна ўсім малявала стрэлкі і вусны, а яшчэ кожны дзень рабіла па 200 прысяданняў і 200 «скручванняў». У адным з лістоў дадому яна напісала: «Усё, што са мной адбываецца, я ўспрымаю як свайго кшталту квэст, ну ніяк інакш не атрымліваецца. Першы дзень у ІЧУ, вядома, трэсла, складана было сабрацца з думкамі, усё здавалася, што гэта дзіўны сон. Але потым, калі выявілася, што я такая не адна, - стала хуценька прыходзіць у сябе, наколькі гэта было магчыма ў тых звышспартанскіх варунках. Потым мы ўжо з дзяўчынкамі асвоіліся: елі хлеб, гулялі ў мафію, кракадзіла. Ды і проста размаўлялі на ўсякія цікавыя тэмы. У СІЗА ўсё нашмат прасцей, як бы дзіўна гэта ні гучала. У мяне ёсць свой «ложак» на другім паверсе, кнігі, грабянцы і нават крэм».

26 траўня Вольгу прысудзілі да двух гадоў пазбаўлення волі паводле «народнага» артыкула 342 — арганізацыя дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак. Абвінавачанне будавалася на некалькіх фатаграфіях са жнівеньскіх маршаў 2020 года, на якіх прыгожая жанчына з ідэальным макіяжам проста ўсміхаецца.

Выйшла на плошчу, прайшла па горадзе, арганізавала чаяванне для суседзяў - вось за што сядзяць гэтыя жанчыны. І іншыя - таксама. Не хачу пісаць пра крывавы рэжым, з рэжымам і так усё зразумела. Я пра іншае. Пра арыфметыку. Тры жанчыны сядзяць у турме, і 13 дзяцей пакутуюць. У Беларусі некалькі тысяч палітвязняў (дакладную лічбу не могуць назваць нават праваабаронцы). І ў большасці - дзеці. Няхай не пяцёра і нават не трое. І ўсё адно, нават на самыя грубыя падлікі, тысячы дзяцей цяпер без мам або татаў, або без абодвух - і не разумеюць, чаму.

Зрэшты, хутчэй за ўсё, ужо разумеюць. Дзеці палітвязняў сталеюць хутка - як на вайне.

Ірына Халіп, «Новая газета. Европа».