Сёння 25 гадоў «Хартыі’97»

Дзякуй усім людзям, якія разам з намі.

Сёння, 10 лістапада, спаўняецца 25 гадоў грамадзянскай ініцыятыве «Хартыя’97».

Аб тым, як стваралася грамадзянская ініцыятыва, як яна паўплывала на сітуацыю ў краіне і свеце, і якія новыя магчымасці адкрыліся для беларусаў сёння, сайту Charter97.org расказаў міжнародны каардынатар «Хартыі’97», лідар грамадзянскай кампаніі «Еўрапейская Беларусь» Андрэй Саннікаў.

- У 1996 годзе вы здзейснілі беспрэцэдэнтны па тых часах крок і сышлі на знак пратэсту з пасады намесніка міністра замежных спраў Беларусі. А ў лістападзе 1997 года ўжо была створаная грамадзянская ініцыятыва «Хартыя’97». Якія знакавыя падзеі адбыліся за гэты час?

- Галоўная падзея - гэта так званы «рэферэндум» Лукашэнкі 1996 года, шляхам якога ён узурпаваў уладу ў краіне і ліквідаваў прынцып падзелу ўладаў, падпарадкаваўшы сабе судовую і заканадаўчую галіну. Дзень правядзення «рэферэндуму» - гэта дакладная дата пачатку будовы калгаснай дыктатуры ў Беларусі.

Ужо напярэдадні ўзурпацыі ўлады бачна было, што краіна пачала імкліва каціцца ў бездань, таму трэба было рэагаваць. Шмат хто тады думаў, як супрацьстаяць рэжыму Лукашэнкі і што можна зрабіць.

Пасля «рэферэндуму» быў разгромлены Вярхоўны Савет, і сітуацыя патрабавала сур'ёзных адказаў на выклікі, якія з'явіліся ў беларускага грамадства.

- Прэзідэнту ЗША Джону Кэнэдзі прыпісваюць фразу: у поспеху мноства бацькоў. Напэўна, з часам мы пачуем розныя гісторыі стварэння «Хартыі 97». Як усё адбывалася напраўду?

- У Беларусі ўзнімалася хваля рэпрэсій. Улады пачалі знішчаць незалежныя медыі. Сядзеў у турме журналіст Павел Шарамет, які зрабіў сюжэт пра «дзіравую» беларускую мяжу. Штуршком да стварэння «Хартыі’97» паслужыў вываз у лес журналіста Алега Бябеніна і пагрозы расправіцца з ім, калі ён не спыніць сваю дзейнасць і не перастане пісаць праўду.

На гэта трэба было адказваць - і ўзнікла ідэя акурат з журналістаў і пачаць хвалю салідарнасці. У мяне дома збіраліся цікавыя людзі: Пётр Марцаў, Уладзімір Мацкевіч, Віктар Івашкевіч, Зміцер Бандарэнка, Мікалай Халезін, многія іншыя. Мы ўвесь час абмяркоўвалі, што можна зрабіць. З гэтых размоў і вырасла ідэя «Хартыі’97».

Першапачаткова было пастаўлена некалькі задач: па-першае, аб'яднаць людзей розных поглядаў і розных палітычных прылад. Па-другое - накіраваць гэтую ініцыятыву на вызваленне палітвязняў і прадухіленне з'яўлення новых, стварыць эфектыўны механізм салідарнасці. Патрэбныя былі больш эфектыўныя формы абароны правоў чалавека, барацьбы з рэжымам - і адказам павінна была стаць «Хартыя’97».

Зразумела, што назва была ўзятая ў якасці паралелі з чэхаславацкай «Хартыяй 77». Тэкст дакумента «Хартыя’97» – дастаткова просты, зразумелы для ўсіх. Ён стаў прадуктам калектыўнай творчасці. Ды і ў цэлым мы працавалі камандамі: нараджалася ідэя, і за яе рэалізацыю браліся тыя, хто ў гэтым цяміў. Думаю, што тэкст «Хартыі» і кампанія збору подпісаў пад ёй сталі добрым штуршком для нашай далейшай дзейнасці.

- У Беларусі было нямала ініцыятыў для аб'яднання людзей для барацьбы з Лукашэнкам. Але менавіта пад тэкстам «Хартыі 97» падпісаліся 100 вядомых беларусаў і 100 тысяч грамадзян краіны. Чаму ідэя «стрэліла»?

- Таму што ў пачатку кампаніі стаялі людзі з рэпутацыяй, вядомыя ў краіне. Мы свядома збіралі подпісы ў людзей з розных прафесійных груп, розных пластоў, з рознай біяграфіяй - але вядомых. Плюс незалежныя журналісты актыўна працавалі з прэсай.

Гэтая камбінацыя і крэдыт даверу, які быў у ініцыятараў «Хартыі’97», спрацавалі на папулярнасць кампаніі ў зборы подпісаў. Напраўду іх было сабрана больш, чым 100 тысяч. У нейкі момант мы проста перасталі іх падлічваць, бо і так было бачна: падтрымка ініцыятывы ёсць і трэба пачынаць працаваць, а не толькі збіраць подпісы.

У Беларусі, на жаль, так часта бывае: збіраюць подпісы - і ўсё, ініцыятыва больш нічым не заканчваецца. Такога мы адназначна хацелі пазбегнуць.

- Давайце тады і пагаворым аб дзейнасці ініцыятывы: якія палітычныя кампаніі, звязаныя з «Хартыяй’97» запомнілася вам больш за ўсё?

- Іх было дастаткова шмат. Па-першае, я б хацеў адзначыць галоўныя рэчы: мы адразу ўзяліся за стварэнне механізму салідарнасці і дапамогі ўсім пацярпелым ад рэпрэсій рэжыму Лукашэнкі.

Да «Хартыі» дзейнічалі ў асноўным «карпаратыўныя» механізмы салідарнасці: кожная партыя дапамагала «сваім» і не звяртала ўвагі на актывістаў іншай партыі, звязы прадпрымальнікаў меркавалі, што яны самі справяцца з праблемамі рэпрэсій… Патрэбны быў сур'ёзны механізм, у якім усе б уключаліся ў барацьбу за вызваленне, калі чалавек сядзіць паводле палітычных прычын, і ўсё б дапамагалі пацярпелым ад рэпрэсій.

І гэта атрымалася. Шмат у чым дзякуючы «Хартыі» была створаная такая сістэма салідарнасці ў Беларусі, якая складалася з унутранага і міжнароднага элементу. Былі ўсталяваныя сувязі з міжнароднымі праваабарончымі арганізацыямі, урадамі і парламентарыямі дэмакратычных краін, якія таксама дапамагалі ў справе прадухілення ціску на беларусаў і дапамогі рэпрэсаваным. У гэты час мы шчыльна ўзаемадзейнічалі з праваабарончай арганізацыяй «Вясна» Алеся Бяляцкага.

Што тычыцца палітычных кампаній, то іх было дастаткова шмат, і ўсе яны былі звязаныя з актуальнай палітычнай сітуацыяй у Беларусі. Трэба адзначыць, што яны не абавязкова праводзіліся пад брэндам «Хартыі’97»: напрыклад, ідэя «Маршаў свабоды» нарадзілася ўнутры «Хартыі» і асноўнымі маторамі былі ўдзельнікі нашага аргкамітэта, але арганізатарамі выступіла шырэйшае кола лідараў.

Галоўная рыса гэтых кампаній - тое, што яны часцей за ўсё былі звязаныя з пратэстамі. У нас нязменна рабіўся акцэнт на «вуліцу»: мы разумелі, што з кабінетаў і офісаў, выкарыстоўваючы фармат NGO, мала чаго дасягнеш - трэба ісці на вуліцы і бараніць свае правы. Іншых формаў камунікацыі з уладай рэжым у Беларусі ўжо не разумеў.

Таму ўсе заўважныя акцыі былі звязаныя з вулічнымі пратэстамі: Антыфашысцкі марш, «Маршы свабоды», маршы «За лепшае жыццё», шэсці «Пустых рондаляў». Гэта ўсё - на рахунку тых людзей, якія стаялі за ініцыятывай «Хартыя’97». Аргкамітэт «Хартыі» дапамог станаўленню легендарнага моладзевага руху супраціву «Зубр».

Яшчэ хачу адзначыць адкрыццё першай амбасады дэмакратычных сілаў Беларусі ў Брусэлі. Гэта адбылося ў 1998 годзе і вельмі паспрыяла ўзняццю беларускай тэмы ў еўрапейскіх структурах і NАТО.

— А як у стваральнікаў ініцыятывы ўзнікла ідэя рабіць сайт навін з такой жа назвай? Якімі былі першыя крокі?

- Першыя крокі і былі - стварыць сайт, на той момант нешта абсалютна новае і незразумелае.

Трэба ўспомніць той час: з'явілася ўжо такая рэч, як персанальны кампутар, такая з'ява, як інтэрнэт - але ўсё было вельмі статычна. Напрыклад, як працавалі нейкія грамадскія ініцыятывы і нават палітычныя аб'яднанні і цэнтры? Яны стваралі сабе старонку і вывешвалі на ёй які-небудзь статут або нешта падобнае - і на гэтым супакойваліся. Абнаўляць далей ці не - гэта нікога не хвалявала, у дзеянні былі такія статычныя інфармацыйныя лісткі.

Мы адразу пастанавілі, што трэба працаваць па-іншаму, бо павінна быць зваротная сувязь і людзі павінны бачыць, што гэтая ініцыятыва - жывы арганізм. Паступова наш сайт першым стаў такім дынамічным медыя.

Вядома, у гэтым вялізная заслуга Алега Бябеніна. Ён быў маторам і заснавальнікам сайта і на той момант цяміў лепш за ўсіх нас, што і як можна рабіць з інтэрнэтам.

- Адзін з вядомых беларусаў, якія падпісалі «Хартыю», Алесь Бяляцкі, стаў сёлета лаўрэатам Нобэлеўскай прэміі міру. Хто яшчэ з сусветна вядомых людзей выйшаў з «хартыйнага шыняля»?

- У нас не толькі Нобэлеўскі лаўрэат Бяляцкі падпісаў «Хартыю 97», у нас Нобэлеўская лаўрэатка Святлана Алексіевіч таксама падпісала гэтую дэкларацыю. Пра гэта варта памятаць: многія вядомыя людзі падпісалі «Хартыю’97», прасоўвалі ініцыятыву, удзельнічалі ў нашай дзейнасці.

Гэта, на жаль, ужо і нябожчыкі Рыгор Барадулін, і Ніл Гілевіч, і Генадзь Бураўкін, а таксама такія магутныя апазіцыйныя лідары, як Генадзь Карпенка, Віктар Івашкевіч, Валеры Шчукін, а таксама многія іншыя палітычныя актывісты і лідары партый. Практычна ўсе вядомыя на той момант людзі ў Беларусі, якія ўдзельнічалі ў жыцці грамадзянскай супольнасці, падпісалі «Хартыю’97». Так што кагосьці асобна я нават не стаў бы і выдзяляць.

- А каго тады з паплечнікаў вы б сёння адзначылі з тых, хто працягвае «справу Хартыі»?

- Найперш гэта каардынатар грамадзянскай кампаніі «Еўрапейская Беларусь» Зміцер Бандарэнка і галоўная рэдактарка Charter97.org Наталля Радзіна. Але давайце расставім усе кропкі над "і". Ініцыятыва зараз прыняла іншыя формы і брэнд «Хартыя’97» замацаваўся на сёння толькі за аднайменным сайтам, які існуе дзякуючы Наталлі Радзінай. Яна прыйшла да нас у першыя гады існавання ініцыятывы і займалася журналістыкай, а пасля стала галоўнай рэдактаркай Charter97.org.

Ёсць аб'ектыўныя гістарычныя прычыны таго, што грамадзянская ініцыятыва трансфармавалася. За «Хартыяй’97» ганяўся Лукашэнка са сваімі апрычнікамі, прымаліся розныя «законы» для таго, каб забараніць дзейнасць «Хартыі». Ствараліся нават фэйкавыя, камуністычныя, «Хартыі». Яна была самай прыкметнай, яскравай і актыўнай у Беларусі. Таму ў нейкі момант быў прыняты «закон», які забараняе грамадзянскія ініцыятывы, дзеянні і кампаніі ў Беларусі.

У нас заўсёды быў прынцып: не рэгістравацца пры гэтым рэжыме, не выконваць нейкіх прадпісанняў, якія азначалі б клянчыць у рэжыму дазволы на дзейнасць. Мы заўсёды меркавалі, што дзейнічаем законна, у адпаведнасці з Усеагульнай дэкларацыяй правоў чалавека і ў гэтым мы абаронены прававым дакументам, які фармальна прызнаюць нават такія дыктатарскія рэжымы, як лукашэнкаўскі.

Але для таго, каб не падстаўляць людзей, мы ў свой час знялі назву «грамадзянская ініцыятыва», пакінулі сайт і трансфармаваліся ў розныя формы дзейнасці: праваабарончую, палітычную, грамадскую - ва ўсё тое, што называецца барацьбой за свабоду.

- Як вы ацэньваеце вынікі 25-гадовай дзейнасці? На што яна паўплывала ў краіне і свеце?

— Па-першае, нягледзячы на тое, што гэтая цемра ў нашай краіне працягваецца столькі гадоў, «Хартыя’97» не дала знішчыць гонар Беларусі і беларусаў у свеце. Мы ўвесь час, і як ініцыятыва, і як іншыя нашы кампаніі, выступалі супраць дыктатуры, выступалі супраць усіх прызнанняў дыктатарскага рэжыму ў свеце, усіх апраўданняў гэтага рэжыму, усіх кантактаў з Лукашэнкам пры існаванні вялікай колькасці рэпрэсаваных у Беларусі.

«Хартыя» стала такім аб'яднаўчым цэнтрам, які дазваляў казаць, што Беларусь не падпарадкуецца ні дыктатуры Лукашэнкі, ні акупацыі Крамлём. Гэта быў прынцып «Хартыі», які і цяпер працягвае заставацца асновай нашай дзейнасці.

- Пасля беларускай рэвалюцыі 2020 года і пачатку поўнамаштабнай вайны Расеі супраць Украіны свет дзіўна змяніўся. Якія новыя задачы і новыя магчымасці з'явіліся ў прыхільнікаў дэмакратыі ў Беларусі?

- Па-першае, Украіна сёння ваюе і за дэмакратыю ў Беларусі, а гэта - блізу 40 мільёнаў чалавек, якія супрацьстаяць таму рэжыму, стаўленікам якога з'яўляецца Лукашэнка.

Украіну падтрымлівае ўвесь свет. Таму, дзякуючы гераізму Украіны, дзякуючы мужнасці і самаахвярнасці нашых герояў, ваяроў палка імя Кастуся Каліноўскага сёння для нас надышоў унікальны момант для вызвалення Беларусі.

Такога не было раней. Дыктатары Пуцін і Лукашэнка перайшлі чырвоную рысу, развязаўшы вайну, такім чынам узброены адпор ім сёння з'яўляецца легальнай зброяй барацьбы з дыктатурай. Тое, што адбываецца сёння ва Украіне, непасрэдна ўплывае на сітуацыю ў Беларусі. І тое, што Украіну падтрымліваюць і краіны NАТО, і ўвесь дэмакратычны свет, дае нам унікальны шанц.

- Адзін са стваральнікаў «Хартыі 77» Вацлаў Гавэл стаў у 1989 годзе прэзідэнтам Чэхаславакіі. Калі Беларусь пачне жыць паводле прынцыпаў закладзеных у «Хартыі 97» і хто будзе беларускім Гавэлам?

- Я бязмерна паважаю Вацлава Гавэла, ён для мяне важны ў многіх аспектах, але думаю, што ў нас ёсць асобы не менш яркія, не менш здольныя бараніць нашу годнасць і служыць прыкладам барацьбы за свабоду. Беларусы самі ўжо служаць прыкладам для іншых краін.

У нас краіна багатая на яркія асоб і герояў. Я магу назваць такія імёны, як Зміцер Бандарэнка, Віктар Івашкевіч (на жаль, памёр), Наталля Радзіна, Мікола Статкевіч, Павел Севярынец, Яўген Афнагель, Максім Вінярскі — магу пералічваць іх сотнямі.

Апошнім часам я часта сустракаюся са змагарамі за свабоду з розных краін і бачу сярод іх і «кубінскага» Яўгена Афнагеля, і «балівійскую» Паліну Шарэнду», і «іранскага» Алега Бябеніна. Вось у такім ключы я хацеў бы ўспрымаць нашых герояў, а не наадварот.

- Што б вы хацелі сказаць чытачам сайта Charter97.org у дзень 25-годдзя стварэння аднайменнай ініцыятывы?

- Я бязмерна ўдзячны перш за ўсё працаўнікам сайта Сharter97.org. Для мяне мае вялікае значэнне тое, што так шмат людзей «жывуць» гэтым сайтам. Так што дзякуем усім людзям, якія яго робяць.

А чытачам хачу сказаць, што гэта адзіны сайт, які на працягу ўсіх гэтых гадоў не прагінаецца пад «зменлівы свет», а прымушае яго «прагнуцца пад нас», абараняе праўду і не жадае прымаць нейкіх умоўнасцяў, не дапускае ніякага «мяккага» стаўлення да дыктатуры.

Прынцыповая пазіцыя - гэта самае важнае на сёння.

Калі вам спадабаўся артыкул, вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL 97 1160 2202 0000 0002 1671 1123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас [email protected]