Невядомая гісторыя легендарных «Каласоў пад сярпом тваім»

Якой была задума і дзе Уладзімір Караткевіч пачаў культавы раман?

Гісторыя захавала нам асабістыя лісты Уладзіміра Караткевіча - а таксама пацешную гісторыю пра тое, як за іх даплачваў Максім Танк, піша журналіст Сяргей Шапран.

Уладзіміру Караткевічу 26 лістапада 2020 споўнілася б 90 гадоў. І ўжо больш за 35 гадоў мы жывём без гэтага сучаснага класіка. «На зямлі ён у дзярме, а ў бяссмерцці - з німбам», - напісаў пра сябра Рыгор Барадулін. Гэта той выпадак, калі прароцтва збылося, таму што два зборы твораў і дзясятак кніг, незлічонае мноства артыкулаў, эсэ і ўспаміны, дзе Караткевіч за галоўнага героя, - усё гэта з'явілася ўжо пасля яго сыходу. І, здавалася б, што новага можна сказаць пра тое, пра каго сказана даслоўна ўсё?..

«Хутка куплю сабе мышынага колеру паліто і задзяру носа аж да нябёс»

Шмат гадоў таму я апынуўся ў Белдзяржархіве - музеі літаратуры і мастацтва. Маёй тэмай была біяграфія Васіля Быкава. Але праглядаючы сотні і сотні спраў, я не мог пакінуць без увагі дакументы, на якіх, як сургучная пячатка, лёгка пазнавалася рука Караткевіча. Спорным каліграфічны почырк: адна старонка такім - ледзь не старонка на друкаванай машынцы!..

Вось, да прыкладу, настаўнік расейскай мовы і літаратуры Уладзімір Караткевіч піша ў кастрычніка 1955 года галоўнаму рэдактару часопіса «Полымя» Максіму Танку: «Паслаў вам два сваіх лісты, а на наступны дзень даведаўся, што наш паштальён адправіў іх даплатнымі. Вось яшчэ чаго не ставала, дык гэта таго, каб паэты за няпэўнае задавальненне атрымаць дзясятак кепскіх вершаў раскашэльваліся кожны раз на энную колькасць рублёў. Сапраўды, нейкае хамства, узведзенае ў прынцып».

Аднак затым нечакана дадае: «Я адправіў гэтыя бязглуздыя вершы і толькі тут зразумеў, што я нарабіў, і мне стала вельмі сорамна. Усё гэта такое дурное, пошлае і, галоўнае, эпігонскае, што яго трэба кінуць у печку. Я вас прашу так і зрабіць і не думаць, што гэта істэрыка. Скідак на маё вучнёўства быць не можа, здаецца, не маленькі. Я буду шмат працаваць і тады, можа, прышлю нешта сапраўды вартае вашай увагі».

І ўжо ў прыпісцы, відавочна, не без таемнай надзеі 24-гадовы паэт, які пісаў тады ў тым ліку па-ўкраінску, усё ж просіць: «Калі будзе час - прачытайце Intermezzo, “Що записано в книгу життя”, “Цвіт яблуні”, “Тіні забутих предків”. Гэта - любімае».

А вось у сакавіку 1957-га настаўнік ужо аршанскай школы Уладзімір Караткевіч звяртаецца да адказнага сакратара часопіса «Беларусь» Івана Кудраўцова:

«Ужо даволі даўно паслаў Вам вершы. Напэўна, яны загубіліся недзе па дарозе, а можа, то такія вершы, што добрага слова не вартыя і канверта на іх шкода. Напішыце мне, ці атрымалі Вы іх, а калі не, то я вышлю другі экзэмпляр. І калі атрымалі, то што вырашылі з імі рабіць.

У Менску, напэўна, навін поўны кораб, а ў нас толькі і навіна, што нехта там недзе пабіўся, ці кагосьці пагрызлі сабакі. Дзіўны горад. Праўда, ёсць і навіна: запрасілі мяне піянеры вакзальнай 33-й школы на атрадны збор. Гэта мяне ў першы раз так запрасілі. Вельмі было добра, білі ў барабан, насілі сцяг, дзеці чыталі вершы, я ім таксама чытаў вершы і вучыў, як з завязанымі вачыма маляваць котку. Чамусьці атрымалася так, што ў коткі ногі змяшчаліся ў жываце, а хвост - на галаве. Цікава было. Як бачыце, Ваш адданы слуга заваёўвае папулярнасць. Хутка я зусім заганаруся, куплю сабе мышынага колеру паліто ў палоску, туфлі, падобныя да пажарнай машыны, задзяру носа аж да нябёс і буду толькі хадзіць ды паплёўваць цераз грыб».

А гэта заява ў адрас прэзідыума праўлення Саюза пісьменнікаў. У гэты час Караткевіч, склаўшы спіс з 78 тамоў, якія павінен будзе напісаць, канчаткова вызначыўся з выбарам далейшага шляху:

«У сувязі з тым, што доўгі час я жыў, займаючыся педагагічнай працай, я быў некалькі адарваны ад літаратурнага асяроддзя.

Цяпер я хацеў бы павучыцца на вышэйшых літаратурных курсах у Маскве. Хацеў бы павучыцца майстэрству ў старэйшых паэтаў, падвысіць свой культурны ўзровень у галіне літаратуры, мастацтва, гісторыі і этнаграфіі, пасядзець у бібліятэках.

Вельмі прашу Вас задаволіць маю просьбу».

І дата: «29 сакавіка 1958 года».

«Каласы пад сярпом тваім» выйшлі ўдвая больш аб'ёмнымі, чым задумваў аўтар

Скончыўшы Вышэйшыя літаратурныя курсы, а затым і сцэнарныя, з Масквы Караткевіч вярнуўся з намерам засесці за працу над раманам «Каласы пад сярпом тваім». Як пакажа час - галоўным сваім творам.

Уладзімір Сямёнавіч казаў, што ідэя напісаць пра паўстанне пад правадырствам Кастуся Каліноўскага паўстала ў пачатку 1950-х. Гэта значыць, падчас вучобы ў Кіеўскім універсітэце. Яму тады было крыху больш за дваццаць. У выніку дванаццаць гадоў збіраў матэрыялы, гадоў восем пісаў раман - так аднойчы сказаў аўтар «Каласоў пад сярпом тваім». Хоць, з іншага боку, у адной з запісных кніжак паказана, што пачаў раман 7 жніўня 1959 года на Рагачоўшчыне, дзе на стромкім схіле высокага правага берага Дняпра ён убачыў грушу. Аднак у найбольш поўным выданні «Каласоў...» значыцца 27 красавіка 1962 года. Так ці інакш, але праз два месяцы (а дакладней, 30 чэрвеня) Караткевіч напісаў заяву на імя дырэктара Дзяржвыдата Захара Матузова:

«Прашу ўключыць у план рэдакцыйнай падрыхтоўкі 1963 года мой раман «Каласы пад сярпом тваім» памерам 20 аркушаў».

Да заявы была прыкладзеная анатацыя, якая ніколі не друкавалася:

«У сваім рамане я звярнуўся да часоў паўстання беларускага народа пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. На гэтым фоне разгортваюцца прыгоды галоўных герояў Алеся Загорскага і Міхаліны Раўбіч. Гады перад адменай прыгону, нарастанне гневу і незадаволенасці, праца сялян і быт памешчыкаў на Прыдняпроўі, паўстанне і яго разгром, трагічны лёс найлепшых людзей, вымушаных кідаць радзіму або ісці на эшафот, - такі спіс тэм, які я паспрабаваў вырашыць.

Лёс галоўнага героя трагічны яшчэ і таму, што ён сам нясе ў душы зерне разладу. Сын багатых бацькоў адданы - патрыярхальным звычаем - на выхаванне ў сялянскую сям’ю, ён пакутліва шукае дарогу - спрабуе палепшыць жыццё наваколля, завесці цукровыя заводы - і спазнае крах, кахае - і пераконваецца, што свет, у якіх жывуць ён і каханая, - чужы яму, бярэ ўдзел у паўстанні, асабіста сябруючы з Кастусём Каліноўскім, - і перажывае разгром паўстання, крах сваіх надзей і гібель каханай.

І ў гэтых пакутах загартоўваецца яго душа. Вакол - папялішчы і магілы, але чалавек мацнейшы за гэта. Так растуць першыя, што ўсвядомілі: каласы пад сярпом тваім… - радзіма, каласы пад сярпом тваім… - воля, каласы пад сярпом тваім… - каханне, каласы пад сярпом тваім… - мужная барацьба за народ».

Такім чынам, у чэрвені 1962-га памер кнігі бачыўся аўтару ўдвая меншым, чым выйшла ў выніку, ды і задума была іншай - пазней яна трансфармавалася ў тры кнігі. Аднак баталіі наконт рамана пасля першай публікацыі вывелі Караткевіча з раўнавагі і выбілі зямлю з-пад ног. У выніку галоўны свой твор ён не завяршыў.