Міхаіл Пастухоў: Трансфармацыю сістэмы ўлады варта ажыццяўляць на аснове Канстытуцыі 1994 года

Гэта адзіная законная аснова беларускай дзяржавы і грамадства.

На сесіі Рады ААН у правах чалавека ў Жэневе, 25 лютага гэтага года быў заслуханы даклад аб сітуацыі з правамі чалавека ў Беларусі ў перыяд з 1 траўня да 20 снежня 2020 г. Яго прадставіла Вярхоўная камісарка ААН у правах чалавека Мішэль Бачэлет. На яе думку, гаворка ідзе аб беспрэцэдэнтным паводле сваіх маштабаў крызісе ў названай сферы, піша экс-суддзя Канстытуцыйнага суда Беларусі Міхаіл Пастухоў для сайта «Свободные новости».

Што ў нас незвычайнае?

У дакладзе Вярхоўнай камісаркі ААН адзначаецца, што беларускія ўлады не дазволілі ёй наведаць нашу маленькую, але ганарлівую краіну. Таму даклад давялося рыхтаваць на аснове маніторынгу існых падзей.

Раней па пытанні аб становішчы ў галіне правоў чалавека ў Беларусі падрыхтоўваліся даклады на падставе вынікаў папярэдніх выбараў (у 2013, 2016 і 2019 гады). Пры гэтым беларускім уладам прапаноўвалася забяспечыць умовы для правядзення плюралістычных дэбатаў, мірных сходаў, а таксама ўстрымацца ад выкарыстання крымінальнага заканадаўства ў дачыненні да палітычных апанентаў.

Што тычыцца выбараў 2020 года, то ў дакладзе гаворыцца аб прыцягненні да крымінальнай адказнасці больш чым 1000 чалавек, уключаючы ўдзельнікаў перадвыбарнай кампаніі, блогераў, журналістаў. Таксама адзначаецца, што прадстаўнікі аховы грамадскага парадку ўжывалі празмерную сілу, уключаючы збіццё дубінкамі, вадзяныя гарматы, гумовыя кулі і светлашумавыя гранаты.

У дакладзе Вярхоўнага камісара ААН змяшчаецца выснова, што «...шэраг дзеянняў беларускіх уладаў да і пасля выбараў быў накіраваны на абмежаванне правоў на свабоду меркаванняў, на правядзенне мірных сходаў і асацыяцый, а таксама правы грамадзян на ўдзел у палітычным жыцці...»

Што нам прапануюць?

Прадстаўнікі ААН выказалі на адрас беларускіх уладаў шэраг рэкамендацый. Напрыклад, прапануецца «...забяспечыць правядзенне незалежных,бесстаронніх, аператыўных і транспарэнтных расследаванняў усіх сцвярджэнняў аб парушэнні правоў чалавека, уключаючы гібель і раненні людзей, а таксама катаванні або жорсткае абыходжанне, у тым ліку акты сэксуальнага гвалту, і прыцягненне вінаватых да судовай адказнасці і іх адэкватнае пакаранне». Акрамя таго, ахвяры парушэння правоў чалавека павінны атрымаць кампенсацыю і належныя сродкі прававой абароны.

Вярхоўная камісарка ААН у правах чалавека Мішэль Бачэлет запатрабавала «неадкладна і безумоўна» вызваліць усіх тых, хто быў незаконна або адвольна затрыманы за мірнае выказванне сваіх поглядаў, уключаючы праваабаронцаў, журналістаў, адвакатаў, а таксама спыніць усе адміністрацыйныя або крымінальныя санкцыі ў дачыненні да людзей за ажыццяўленне сваіх палітычных правоў.

Яшчэ адной рэкамендацыяй ураду Беларусі з'яўляецца правядзенне рэформы нацыянальнай прававой базы «...у мэтах развязання сістэмных праблем і прадухілення паўтарэння парушэнняў правоў чалавека». Напрыклад, прапануецца забяспечыць незалежнасць судовых органаў і адвакатаў. Для гэтага прапануецца стварыць орган судзейскага самакіравання для адбору, прызначэння, прасоўвання па службе, звальнення і прыцягнення да адказнасці суддзяў.

Пара ад слоў перайсці да справы

Безумоўна, рэкамендацыі з боку ААН правільныя і могуць палепшыць сітуацыю ў галіне правоў чалавека. Праблема толькі ў тым, каб правесці іх у жыццё. Для гэтага спатрэбіцца пачаць працэс пераўтварэння цяперашняй сістэмы ўлады.

Першым крокам на гэтым шляху можа стаць правядзенне канстытуцыйнай рэформы. Над яе сцэнаром працуюць і прадстаўнікі ўлады і «каманда Ціханоўскай», і іншыя суб'екты палітычнай дзейнасці. Прычым, кожны з улікам сваіх мэтаў.

Мне ўяўляецца, што трансфармацыю сістэмы ўлады варта ажыццяўляць на аснове Канстытуцыі 1994 года як адзінай законнай асновы беларускай дзяржавы і грамадства. Пры гэтым вызначальнай умовай для наступных пераўтварэнняў стануць выбары ў легітымны парламент краіны, якой паводле Канстытуцыі 1994 года З'яўляецца Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь.

Усё астатняе прыкладзецца. Гаворка ідзе аб фармаванні новага складу ўрада, Нацыянальнага банка, судоў, пракуратуры, органаў мясцовага самакіравання. Давядзецца тэрмінова прымаць і абнаўляць заканадаўства, стварыць спецыяльную камісію для расследавання фактаў парушэння правоў грамадзян падчас папярэдніх выбараў, уключаючы выбары 9 жніўня 2020 г.

Другім крокам у плане належнага забеспячэння і абароны правоў чалавека можа быць рэформа судоў і праваахоўных органаў: міліцыі, следства, спецслужбаў, пракуратуры. Пры гэтым неабходна правесці сур'ёзную кадравую чыстку гэтых органаў. Што тычыцца судоў, то трэба ўвесці выбарнасць суддзяў усіх узроўняў. Для астатніх праваахоўных органаў дастаткова ажыццявіць грамадскую пераатэстацыю. Важна таксама даць «вольную» адвакатам і натарыусам «адвязаўшы» іх ад органаў юстыцыі.

Трэцім крокам можа стаць зацвярджэнне пасады ўпаўнаважанага ў правах чалавека з некалькімі намеснікамі ў накірунках дзейнасці (абарона правоў дзяцей, жанчын, інвалідаў, пенсіянераў, зняволеных і інш.). Да ўпаўнаважанага можна будзе звяртацца наўпрост, як да «хуткай дапамогі». Ён павінен абараніць усіх, выкарыстоўваючы свае паўнамоцтвы. Фактычна, гэта будзе легалізацыя працы цяперашніх праваабаронцаў, якіх сёння пераследуюць, як і іх падабаронных.

Адзначу, што мною ўжо падрыхтаваны праект закона аб упаўнаважаным у правах чалавека. Ён быў абмеркаваны і ўхвалены Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыяй (Грамада). Справа за яго рэалізацыяй. Што тычыцца кандыдатуры першага амбудсмэна краіны, то я, у паштовым паведамленні, намінаваў на гэтую пасаду Гомельскага праваабаронцу Леаніда Судаленку. Як вядома, цяпер ён знаходзіцца пад вартай паводле шырока распаўсюджанага ў Беларусі артыкула 342 КК («Арганізацыя і падрыхтоўка дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак, альбо актыўны ўдзел у іх»).

Відавочна, што для паляпшэння сітуацыі з правамі чалавека нам спатрэбіцца таксама правесці рэформу турэмнай сістэмы, якая захавалася са сталінскіх часоў. У яе ўладаннях, абнесеных калючым дротам, знаходзіцца звыш 30 тысяч чалавек. Яшчэ столькі (калі не больш) працуе на так званай «хіміі» і іншых папраўчых работах. Пры змене сітуацыі да лепшага многія прысуды давядзецца перагледзець, правесці глабальную амністыю. Умовы ўтрымання асуджаных трэба прывесці ў адпаведнасць з міжнародна-прававымі стандартамі, а Дэпартамент выканання пакаранняў перадаць у падпарадкаванне Міністэрства юстыцыі (гэта будзе нечаканы падарунак для ціхіх чыноўнікаў ад юрыспрудэнцыі. — Аўт.).

Тым самым, на шляху пераўтварэнняў нас чакае шмат спраў. Але мы з імі справімся. Стымулам для гэтага будзе служыць добрая мэта - палепшыць умовы жыцця людзей, абараніць правы і свабоды грамадзян, аднавіць парушаную законнасць і справядлівасць.