29 сакавiка 2024, Пятніца, 14:16
Падтрымайце
сайт
Сім сім,
Хартыя 97!
Рубрыкі

Слуцкі збройны чын: як Беларусь змагалася за незалежнасць

Слуцкі збройны чын: як Беларусь змагалася за незалежнасць

101 год таму адбылася знакавая падзея ў найноўшай беларускай гісторыі.

Ва ўжо далёкім 1920 годзе адбылася адна знамянальная падзея, без якой цяпер, магчыма, і не было б незалежнай Беларусі.

Я кажу, вядома ж, пра Слуцкі збройны чын 1920 года, праўда пра які замоўчвалася ў часы СССР (у аніводным падручніку «гісторыі БССР» не было ні слова пра гэтыя падзеі), і паступова стала адкрывацца толькі пасля 1991 года.

Што ж адбылося ў Слуцку і ваколіцах у 1920 годзе? Халоднай восенню гэтага года Беларусь «канчаткова» падзялілі паміж Польшчай і РСФСР, не спытаўшы пра гэта ў саміх беларусаў - і адказам на гэта стала ўзброенае паўстанне Слуцкай брыгады, асноўнай мэтай якога было стварэнне «несавецкай» Беларусі, незалежнай ад Польшчы і РСФСР.

Такім чынам, у сённяшнім допісе-расказе аб Слуцкім паўстанні 1920 года і фотаздымках з месцаў падзей. Заходзьце пад кат, там цікава)

Для пачатку трохі аб гістарычным кантэксце тых падзей. У 1920-м годзе ў Рызе паводле папярэдняй мірнай дамовы тэрыторыя сучаснай Беларусі апынулася падзеленай на дзве часткі — паміж Польшчай і РСФСР. Савецкая дэлегацыя прапаноўвала палякам усю Беларусь наўзамен на адмову ад тэрытарыяльных прэтэнзій ва Украіне, але палякі адмовіліся. Яны справядліва баяліся ўздыму беларускага нацыянальна-вызвольнага руху.

Узамен палякі прапанавалі правесці на тэрыторыі Беларусі рэферэндум - чаго ўжо спалохаліся саветы, бо рэферэндум відавочна зрабіў бы Беларусь незалежнай — сапраўды гэтак жа, як гэта адбылося на галасаванні 25 сакавіка 1918 года за незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі, пазней знішчанай бальшавікамі.

У выніку тэрыторыю Беларусі вызначылі падзяліць на дзве часткі, фактычна без удзелу беларускага народа вызначаўся лёс беларускай дзяржаўнасці. У адказ на гэта ўвосень 1920 года насельніцтва Менскай губерні, якое ўжо наелася «ваенным камунізмам», стала фармаваць узброеныя атрады. У Барысаўскім павеце была прынятая рэзалюцыя, у якой выказваўся намер «мірным шляхам вызваліць Беларусь ад польскіх і савецкіх войскаў і даць ёй магчымасць вызначыцца без чыёй бы там ні было дыктатуры». Насельніцтва гаварыла, што «ўладу трэба выбіраць, а не прызначаць з Масквы».

Цэнтрам руху стаў горад Слуцк. На сходах Беларускага Нацыянальнага камітэта гаварылася, што падзел беларускіх зямель паміж Польшчай і Савецкай Расеяй незаконны, а стварэнне БССР - фіктыўнае і затуляе сабой акупацыю беларускага народа расейскім цэнтралізмам. Узначалілі паўстанне прадстаўнікі мясцовай інтэлігенцыі і шляхты, таксама паўстанне шырока падтрымлівалася простымі сялянамі, якія ўступалі ў шэрагі Узброеных Сіл Слуцкай брыгады.

А мы тым часам заязджаем у вёсачку Грозава, што знаходзіцца недалёка ад Слуцка. У 1920-м годзе з мясцовага насельніцтва быў утвораны другі Грозаўскі полк, што ўваходзіў у склад Слуцкай брыгады. Адным з цэнтраў антыбальшавіцкай барацьбы быў мясцовы касцёл, які ў савецкі час перабудавалі ў клуб:

Каля будынка цяпер усталяваны памятны крыж з такім надпісам (перакладаю на расейскую мову): «У Грозаве ў лістападзе 1920 года падчас Слуцкага збройнага чыну быў утвораны Другі Грозаўскі полк абаронцаў Беларускай Народнай Рэспублікі. Памяці загінулых герояў антыбальшавіцкага паўстання».

Грозаўскі полк набіраўся па абвешчанай паўстанцамі мабілізацыі. Туды прымаліся мужчыны ад 16 да 50 гадоў, і ўзбройваліся наяўнай на руках зброяй. У той час сярод сялян было шмат былых жаўнераў Першай сусветнай, якія прыйшлі з фронту са зброяй. Таксама сярод узбраення Слуцкай брыгады былі 300 вінтовак, перададзеных палякамі нібыта ў якасці «дапамогі», толькі вось большасць з гэтых вінтовак былі безнадзейна сапсаваныя (збітыя прыцэлы) і непрыдатныя для баявога ўжывання.

Ёсць у Грозаве і руіны палаца Мержыеўскіх. Гэты будынак браў непасрэдны ўдзел у падзеях 1920 года, стаўшы адным з цэнтраў паўстанцкага руху.

Вось так палац выглядае з вышыні. У 1920 годзе ў пакоях і залах гэтай пабудовы людзі збіралі дапамогу для жаўнераў Слуцкай брыгады - адзенне, абутак, боепрыпасы, прадукты харчавання. Такім чынам у паўстанні бралі ўдзел нават тыя, хто з нейкай прычыны не мог або не хацеў уступаць ва ўзброеныя шэрагі Слуцкай брыгады.

У савецкі час палац Мержыеўскіх быў закінуты і паступова прыйшоў у заняпад. Будынак, якому больш за 200 гадоў, цяпер паступова руйнуецца.

Нядаўна распачатая рэстаўрацыя закранула толькі частку апоры даху (новыя блокі, прыкметныя на фота вышэй) і ўваходных калон, пасля чаго грошы скончыліся. Цяпер палац Мержыеўскіх чакае інвестара, які мог бы аднавіць гэтую гістарычную пабудову.

Старыя дамы ў Грозаве. Многія жыхары гэтых дамоў бралі непасрэдны ўдзел у паўстанні 1920 года, уступаючы ў шэрагі паўстанцкай брыгады.

Агульны выгляд цэнтральнай часткі Грозава з вышыні. Пасля таго, як Грозаўскі полк быў сфармаваны, ён пад кіраўніцтвам капітана Лукаша Семенюка заняў пазіцыі, расцягнуўшыся фронтам на 60 кіламетраў.

А вось гэта мястэчка пад назвай Семежава. Тут быў сфармаваны яшчэ адзін полк Слуцкай брыгады, пад назвай «Першы Слуцкі полк», які яшчэ часам называюць Семежаўскім. Першы Слуцкі полк складаўся з чатырох батальёнаў, кожны батальён - з трох рот, усяго ў пачатку баявых дзеянняў у Грозаўскі полк уваходзіла блізу 2000 жаўнераў без уліку рэзерву.

У памяць аб паўстанні 1920 года ў Семежаве таксама ўсталяваны памятны крыж, які знаходзіцца каля будынка старой школы.

Школу пабудавалі ўжо пасля вайны, а раней на гэтым месцы знаходзілася праваслаўная царква, якая актыўна падтрымлівала паўстанцаў. Мясцовы святар правёў за іх малебен.

Баявыя дзеянні пачаліся 27 лістапада 1920 года сярод мясцовых палеткаў. Пасля першага бою з паўстанцамі бальшавікі адступілі, страціўшы некалькі чалавек забітымі і параненымі. Недалёка ад Капыля жаўнеры Другога Грозаўскага палка захапілі ў палон роту чырвонаармейцаў з канцылярыяй і ўсёй амуніцыяй, пасля чаго сталі адціскаць бальшавікоў на ўсход.

Што цікава, многія чырвонаармейцы, набраныя з простых сялян, якія добра разумелі праблемы народа, ахвотна пераходзілі на бок паўстанцаў і змагаліся затым ужо на баку паўстанцаў. І тады бальшавікі кінулі на паўстанцаў часткі кітайцаў, набраных ва ўсходніх абласцях РСФСР. Кітайцы адрозніваліся асаблівай жорсткасцю, былі далёкія ад праблем мясцовага насельніцтва і ў выніку атрады паўстанцаў былі разбітыя.

Цяпер былыя палі бітваў зарастаюць дзядоўнікам і палыном, і ўжо нічога не кажа тут аб тых баях і бітвах. Хіба што грымоты далёкага грому аддалена нагадваюць гарматныя стрэлы і залпы стралковых шарэнгаў.

А мы, тым часам, едзем у бок Слуцка, былога ў 1920 годзе самым цэнтрам падзей. Гледзячы на мясцовую прыроду, вельмі добра разумееш, чаму бальшавікі стараліся ўсімі сіламі не даць з'явіцца тут сапраўды незалежнай дзяржаве. Зямля Случчыны вельмі добрая, мясцовыя гаспадары заўсёды мелі багатыя ўраджаі, якія пасля 1917 года сталі адымацца бальшавікамі. На адным з палёў нам сустрэлася вось такая загадкавая пабудова. Хутчэй за ўсё, гэта ўжо савецкі будынак, але магчыма што і больш стары, які памятае паўстанцаў 1920 года.

Прыкметна, што будынак некалькі разоў перабудоўваўся. Магчыма, раней гэта была нейкая ферма або збожжасховішча.

Унутры цёмныя калідоры і вокны са слядамі кансервацыі будынка:

А яшчэ — пажарам спаленыя пакоі.

І вось мы ў самім Слуцку. На фота — вуліца Камсамольская, якая звалася раней вуліцай Сенатараскай. Між іншым, гэта самы стары бульвар на тэрыторыі Беларусі, які з'явіўся яшчэ ў XVII стагоддзі. Гэтыя месцы таксама былі вельмі цесна звязаныя з паўстаннем 1920 года.

«На месцы гэтай кацельні знаходзіўся дом пана Вайніловіча, у якім прайшоў знакаміты з'езд 14-15 лістапада 1920 года, — распавядае мясцовая актывістка і краязнаўца Аліна. На з'ездзе сабраліся дэлегаты, абмяркоўвалі варыянты абароны Беларускай Народнай Рэспублікі, абмяркоўвалі важнасць незалежнасці і пачалі фармаваць узброеныя атрады.

А гэта — цэнтральная вуліца Слуцка, якая цяпер носіць імя Леніна. Раней помнік «правадыру» стаяў каля выканкама (будынак насупраць), але потым яго ціхенька адсунулі далей.

Вуліца характэрная тым, што ў 1920 годзе па ёй праходзілі атрады паўстанцаў, і па гэтай жа вуліцы ішлі дэлегаты са з'езду 14-15 лістапада, якія агітавалі мясцовае насельніцтва далучацца да паўстання.

Пра тыя часы цяпер не нагадвае амаль нічога. Большасць будынкаў на вуліцы Леніна і прылеглай тэрыторыі ўжо пасляваеннай пабудовы.

Мне ўдалося знайсці толькі адзін дом, які паводле ўсіх прыкмет можа быць дарэвалюцыйным, са слядамі капітальнага рамонту 1960-х гадоў. Такія будынкі я сустракаў у Пінску і каля цэментнага завода 1913 года.

Цалкам магчыма, што жыхары гэтага дома глядзелі ў вокны на калоны сфармаванай Слуцкай брыгады, якая праходзіла побач.

Можа быць, у Слуцкай брыгадзе быў і хтосьці з жыхароў гэтага дома.

А што ж сучасныя беларускія ўлады? Тэма Слуцкага паўстання 1920 года цяпер знаходзіцца калі не пад забаронай, то пад негалосным грыфам «лепш пра гэта не казаць, як бы чаго не выйшла». У гонар паўстання няма ніякіх афіцыйных мерапрыемстваў, мясцовыя гісторыкі Ніна Стужынская і Уладзімір Ляхоўскі рэгулярна сустракаюць адміністрацыйныя перашкоды ў справе вывучэння паўстання, і нават усталяванне памятных крыжоў у Семежаве і Грозаве ўдалася не без праблем.

І заканчваючы допіс пра Слуцкае паўстанне 1920 года, я не магу сказаць, што паўстанцы 1920 года саступілі. Хутчэй, яны саступілі ў адной бітве, але не ў самой бітве за незалежную Беларусь, якая ў выніку ўсё ж з'явілася на мапе.

Максім Міровіч, maxim-nm.livejournal.com

Напісаць каментар

Таксама сачыце за акаўнтамі Charter97.org у сацыяльных сетках