Наталля Радзіна і Вольга Раманава: размова ў турме Штазі

Аповед, падобны да палітычнага трылера.

Галоўная рэдактарка сайта Charter97.org Наталля Радзіна распавяла ў інтэрв'ю каардынатарцы руху "Русь сидящая" Вользе Раманавай і каналу MRR пра катаванні ў турме беларускага КДБ і ўцёкі з-пад падпіскі аб нявыездзе. Гутарка адбылася ў будынку былой турмы ўсходне-нямецкай спецслужбы "Штазі".

- Твая біяграфія вельмі падобная да палітычнага трылера. Колькі табе было гадоў, калі ты трапіла ў турму?

- 31.

- Мы цяпер сядзім у турме Штазі, ты сядзела ў турме КДБ у Менску. Гэта падобна?

- Гэта падобна. Антураж, абстаноўка - усё ідэнтычнае. Тыя ж сцены, тыя ж дзверы, краты і, самае галоўнае, атмасфера. Калі я зайшла сюды, мне адразу стала дрэнна. Мяне проста стала млосна, бо гэты пах і канцэнтрацыя чалавечых пакут, зняваг, болю, яна тут адчуваецца скурай.

- А цябе катавалі?

- Катаванні былі такога плану, што дапытвалі начамі, у тым ліку, без адвакатаў, натуральна, трымалі ў халоднай камеры, вада з крана цякла толькі халодная. Камера была без прыбіральні.

- У сэнсе?

- Наогул без прыбіральні.

- А як?

- Выводзілі раз на 5-6 гадзін на дзень, а ўначы наогул немагчыма было дапрасіцца, каб цябе вывелі ў прыбіральню і гэта вельмі цяжка. Я фактычна перастала піць ваду, бо гэта вельмі балюча, калі цябе не выпускаюць і ты проста сядзіш і разгойдваешся ад болю і спазмаў. Мяне збілі на плошчы і ў мяне было страсенне мозгу, таму зразумела, у першыя дні мне было вельмі цяжка. Перыядычна цякла кроў з вушэй, вельмі балела галава. Потым я вельмі моцна захварэла, быў сур'ёзны бранхіт, бо было дужа холадна, тым больш, калі яшчэ на падлозе спіш. Але неяк перажыла.

- Але цябе не білі?

- Не, мяне не білі, мяне прыніжалі такімі спосабамі. Мяне шантажавалі. Начальнік турмы КДБ Арлоў мне казаў: «Мы зробім усё, каб у цябе не было дзяцей, ты выйдзеш адсюль скалечанай». Яны ведалі, дзе хворыя месцы. Ведалі, што я вельмі хвалююся за сваіх бацькоў.

- Але ў цябе няма дзяцей. Гэта таму?

- Не, я спадзяюся дзеці яшчэ будуць.

- Як твае бацькі гэта перажылі? Табе было за 30, ты была дзіцем. 30 гадоў - гэта дзіця.

- Я не ўважала сябе за дзіцё, але для бацькоў арышт быў шокам. Мама мая, вядома, зрабіла неверагоднае. Яна ўвесь час прыязджала ў Менск, хадзіла, дамагалася дазволу на перадачы, сустракалася з адвакатамі і журналістамі. Яна, вядома, рабіла неверагодныя рэчы, пры тым, што да гэтага яна мала прыязджала ў Менск, мала ведала гэты горад. Я памятаю радкі з ейнага ліста, адзінага ліста, які мне перадалі. Мне не перадавалі ніякіх лістоў, хоць я ведаю, што вельмі многія пісалі. Сам начальнік турмы сказаў: «У нас там ёсць мяшок лістоў для цябе, але мы табе іх не дамо».

Ён спецыяльна перадаў адзіны ліст ад мамы. Выклікаў мяне практычна ўжо ноччу на допыт да сябе ў кабінет і дастаў з сейфа матулін ліст. Памятаю, я расплакалася, калі чытала гэты ліст. Ён быў досыць кароткім і там былі словы «Дачушка, не пераймайся. У мяне ўсё добра. Я ўжо ведаю, як даехаць ад твайго дома да турмы. Я ўжо раблю гэта сама на аўтобусе». Я памятаю, што расплакалася ў яго ў кабінеце, а ён тут жа пачаў мяне вербаваць. Ён убачыў слабасць, убачыў, што я плачу і адразу, маўляў, давайце, у мяне да вас прапанова, падпішыце паперу аб супрацоўніцтве з КДБ і ў вас усё будзе нармальна. Я сказала тады «Не». Гэта было цяжка, сказаць «Не», але я б не змагла жыць з сабой такой, калі б гэта падпісала. І ён мяне тады адпусціў.

На шчасце, мне ўдалося. Мяне змаглі вызваліць, таму што я журналістка і міжнародная супольнасць тады вельмі актыўным чынам патрабавала майго вызвалення. Лукашэнку пагражалі тады эканамічныя санкцыі. Мяне вызвалілі, але не цалкам, пад падпіску аб нявыездзе. Праз паўтара месяца мне забаранілі жыць у Менску, мяне фактычна дэпартавалі. Далі дзень на збор рэчаў і вывезлі ў горад Кобрын, дзе жывуць мае бацькі. Я павінна была знаходзіцца там, не выязджаць з горада і кожны дзень міліцыя прыходзіла да мяне а сёмай раніцы, правярала, ці на месцы я ці не.

- І ты ўцякла.

- Праз два месяцы. Нада мной яшчэ павінен быў быць суд. Я працягвала працаваць галоўнай рэдактаркай. Калі мяне выпускалі з КДБ, я адразу папярэдзіла, што буду працаваць: «Вы мне не забароніце». Частка людзей, якія працавалі на сайце, яны ўжо выехалі з краіны і я была фактычна адзіным чалавекам, які працуе на сайце з Беларусі.

Я, седзячы ў Кобрыне, у бацькоўскай хаце, пад наглядам міліцыі рэдагавала сайт і людзі працавалі з-за мяжы і падполля. Вось так было два месяцы. Я не збіралася з'язджаць. Думала, што будзе суд, добра, я была гатовая да розных варыянтаў. Але я ўбачыла, што яны робяць. Калі я пісала матэрыялы, якія ім не падабаліся, напрыклад, заклікала на сайце да санкцый супраць рэжыму Лукашэнкі, то за мной тут жа прыязджала міліцыя. Мне казалі так: «Збірайцеся». Я пыталася, куды вы мяне везяце. Яны мне ніколі не адказвалі, маўляў, на месцы ўсё раскажуць. Мне трэба было хутка сабрацца…

- Гэта ж мама ўсё бачыла, што за табой прыходзяць, забіраюць і…

- Мама бегла следам за самаходам у аддзяленне міліцыі і чакала мяне там. Але мяне везлі не ў міліцыю, мяне везлі ў Кобрынскае аддзяленне КДБ, дзе мне казалі, што калі я буду працягваць пісаць у тым жа духу, то мяне проста вернуць назад у турму КДБ. У першы раз прыехаў аператыўнік, які мяне дапытваў яшчэ ў Менску. Другі і наступныя разы мяне ўжо папярэджваў мой аднакласнік, з якім я ў другім класе сядзела за адной партай, які даслужыўся і стаў начальнікам Кобрынскага аддзялення КДБ. Гэта была такая іронія лёсу. Хлопчык, з якім я сядзела ў другім класе, Дзіма Навіцкі, старшыня мясцовага КДБ і я - палітвязень пад наглядам.

- І вы з ім размаўляеце.

- І мы з ім размаўляем.

- А не абмяркоўвалі, як там Вася, як там Маша?

- Ён спрабаваў абмяркоўваць, але я разумела, што гэта ягоныя хітрыкі. Ён спрабаваў выклікаць у мяне давер. Я адмаўлялася з ім абмяркоўваць гэтыя тэмы, успамінаць настаўнікаў, успамінаць школу. Сказала: «Слухай, Дзіма, давай не будзем. Кажы, што ты павінен гаварыць і мы расстанемся».

- А шмат у цябе такіх аднакласнікаў?

- Адзін, дзякаваць богу.

- А такіх як ты?

- Такіх як я... ёсць шмат прыстойных людзей, можа, яны не так актыўна выступаюць, але адназначна яны супраць гэтай улады. Для мяне было адкрыццём. Калі я выйшла з турмы і мяне прывезлі ў Кобрын, так супала, што акурат праз некалькі дзён павінен быў быць вечар сустрэчы выпускнікоў. Я прыйшла і гэта было нешта неверагоднае. Мяне падтрымаў дырэктар, мяне падтрымалі ўсе настаўнікі, мяне падтрымалі ўсе аднакласнікі. Мяне запрасілі на сцэну, каб я павіншавала класную кіраўніцу. Потым мы сядзелі ўжо ў кавярні…

- А Дзіма быў?

- Не, яго не было, дзякуй богу.

- Так, але цябе ў выніку выратаваў хто? Чаму ты з'ехала? Чаму ты раптам прыняла пастанову з'ехаць і як гэта было?

- Я, на жаль, не магу пакуль назваць імёны людзей, якія мяне выратавалі, бо гэтыя людзі дагэтуль жывуць у Беларусі. Гэта была неверагодная гісторыя, мне здаецца, што тут бог дапамог, таму што вось так з'ехаць было вельмі цяжка. Чаму я гэта зрабіла? Таму што праз два месяцы я зразумела, што мне не дадуць нармальна працаваць, што яны будуць пастаянна мяне тузаць, пагражаць маёй сям'і, пагражаць мне турмой. Тым больш, тады трэба было дамагацца вызвалення маіх сяброў, якія заставаліся ў турмах. Рабіць гэта з Беларусі, калі мне забараняюць распавядаць пра катаванні і заклікаць да санкцый, было немагчыма. Я разумела, што мне трэба з'язджаць і працягваць барацьбу за іх вызваленне толькі з-за мяжы, інакш ніяк. Праз два месяцы я прыняла вельмі цяжкую для сябе пастанову, што трэба з'язджаць.

- Мама ведала?

- Я напісала на паперцы, паказала бацькам і мы тут жа яе спалілі. Уголас мы гэта не абмяркоўвалі, бо разумелі, што ў доме таксама можа быць праслухоўванне.

Мяне выклікалі на допыт у Менск, у КДБ. Мне сказалі, купляйце білет, едзеце на цягніку і прыходзьце на допыт у КДБ. Я купіла білет на начны цягнік і ў яго ёсць такая стаянка ў горадзе Лунінец, якая доўжыцца цэлую гадзіну. Там нешта мяняюць, нейкую счэпку, рэйкі, таму ўсё так доўга і ёсць магчымасць выйсці. Паколькі вельмі шмат гадоў, фактычна гадоў 15, я ездзіла на гэтым цягніку з Менска дадому да бацькоў, то выдатна ведала вакзал у Лунінцы. І я выдатна ведала, што ён скразны, і што многія пасажыры выходзяць уночы і нешта купляюць у краме на вакзале, і што можна выйсці з іншага боку. Праз бяспечную сувязь мы проста дамовіліся з адным чалавекам, які мяне сустрэў у Лунінцы на аўто, ён паставіў яго далей ад камер уночы. Я сышла з цягніка…

- І пакінула, напэўна, рэчы ў купэ.

- Я спецыяльна нічога не брала, ніякіх рэчаў. Адзінае, што ўзяла - маленькую торбачку з маленькім кампутарам, якую схавала пад плашч і проста выйшла з вагона. У вагоне сядзеў спецыяльна прыстаўлены чалавек. Я разаслала ложак, а да гэтага спецыяльна выходзіла паліць на кожнай станцыі, каб не было падазрэнняў. У Лунінцы я выйшла нібыта папаліць, без рэчаў, толькі з гэтым маленькім кампутарам схаваным пад плашчом. Потым сказала правадніцы, што пайду купіць сабе кока-колу, пайшла туды і хутка праслізнула праз вакзал, села ў аўто і мы з'ехалі.

Мяне адвезлі ў горад, у якім я ніколі не была, у якім у мяне ніколі не было ніякіх знаёмых. У гэтым горадзе я прасядзела ў адной кватэры на працягу шасці дзён не выходзячы без тэлефонаў і інтэрнэту. Я нават, калі выходзіла паліць на балкон, садзілася, каб мяне не было відаць.

- Ты неяк паведаміла маме, што…

- Не, мае сябры патэлефанавалі маме з Польшчы і сказалі, што з Наташай усё ў парадку, яна тут. Нам трэба было заблытаць след спецслужбаў, бо мяне адразу пачалі шукаць. Яны сталі праводзіць ператрусы ў маім доме, у доме бацькоў, у хляве, у склепе, на гарышчы. Праводзілі ператрусы ў маіх сваякоў, выклікалі на іх допыт. Праводзілі ператрусы нават у доме маёй бабулі ў вёсцы. Шукалі мяне ўсюды.

- Ты жыла шэсць дзён у кватэры ў незнаёмым горадзе, не выходзіла, паліла на балконе і садзілася...

- І круціла хула-хуп. Я так нервавалася, што, як дурань круціла хула-хуп да сінякоў на целе. У мяне па баках былі сіне-чорныя гематомы. Я нават не адчувала болю, мне проста трэба было рабіць нешта аднастайнае.

- А што было потым, калі шэсць дзён прайшло?

- Праз шэсць дзён мяне вывезлі. Мяне проста пасадзілі ў аўто і павезлі ў Расею, таму што без пашпарта я нікуды не магла з'ехаць акрамя як у Расею.

- Ты без пашпарта была?

- У мяне ў КДБ забралі пашпарт. Чаму яны мяне спакойна адпусцілі на допыт з Кобрына ў Менск на цягніку, таму што былі ўпэўненыя, што я нікуды не паеду. Яны забралі мой пашпарт.

- Ты без дакументаў апынулася ў Расеі...

- Так, мяне вывезлі таксама ўночы. Тады я ўжо ляжала на падлозе ў аўто, бо пашпартны кантроль на беларуска-рускай мяжы быў выбарачны.

- Зараз ідзе цалкам...

- А гэта яшчэ быў выбарачны. І мы паехалі, натуральна, не па галоўных дарогах, а па прасёлкавых і зрабілі вялікае кола па Беларусі.

- І вось ты апынулася ў Расеі, дзе?

- У Маскве. Я жыла падпольна. Ніхто не ведаў, нават мае бацькі, што я ў Маскве. На сайце мы абвясцілі, што я ўжо на Захадзе, у лагеры для ўцекачоў. Пісалі, што мне ўдалося збегчы. Мяне таемна прывозілі на аўто ў амбасады заходніх дзяржаў, дзе мы дамаўляліся, што мяне трэба пераправіць. Высветлілася, што яны асабліва мне не могуць дапамагчы, бо гэта сур'ёзны канфлікт з уладамі Расеі: вывесці без дакументаў палітвязня на Захад. Усё адно трэба выконваць фармальнасці.

Я тады звярнулася да Святланы Ганнушкінай, сябры расказалі ёй пра маю справу. Яна зрабіла неверагоднае, бо бюракратыя была шалёная. Калі б не Святлана Аляксееўна, я б яшчэ доўга сядзела. Мы з ёй звярнуліся ў Вярхоўны Камісарыят у справах уцекачоў і ў іх стандартна справы разглядаюцца два гады, але дзякуючы Святлане Аляксееўне мы гэтую справу закрылі за 4 месяцы. Гэта значыць, спачатку мяне прызналі ўцякачкай ААН, а потым галандскае пасольства ў Маскве выдала мне лесэ-пасэ, гэта значыць часовы дакумент. Потым ААН абвясціла ўмоўна тэндар, якая краіна ЕЗ гатовая мяне прыняць. Паколькі галандскае амбасада ўжо дапамагла з дакументамі, то, натуральна, мы разлічвалі на Галандыю і яны пагадзіліся. Апошні этап быў самы складаны. Высветлілася, што нават калі ў мяне ўжо былі ўсе дакументы, я не магла ехаць без расейскай выязной візы.

- А табе ж не было дзе яе паставіць.

- У мяне ўжо быў часовы пашпарт Нідэрландаў, але каб выехаць, туды трэба было паставіць выязную расейскую візу, бо я іншаземец, які невядома як матэрыялізаваўся на тэрыторыі Расеі без візы. І вось як яе паставіць, калі няма ўязной? Гэта была вельмі складаная сітуацыя. Мне прапаноўвалі ісці ў федэральную міграцыйную службу. У ААН сказалі: «Мы вам дамо адваката, але ёсць пагроза, што вас арыштуюць. Вам не дадуць гэты штамп, але калі вы сядзеце ў турму, то можаце прасіць палітычны прытулак». Я сказала, што не пайду на такое. Калі мая мама дазнаецца, што я яшчэ ў Маскве ў турме сяджу, то ў яе проста сэрца не вытрымае.

І тут казачна пашанцавала. Без бога тут сапраўды не абышлося. Святлана Ганнушкіна была тады чальцом рады правоў чалавека пры прэзідэнце Расеі. Тады прэзідэнтам быў Дзмітрый Мядзведзеў. Якраз 5 ліпеня была сустрэча Мядзведзева з гэтай радай, на якой прысутнічала Святлана Аляксееўна. Я яе прасіла пагаварыць з кім-небудзь з кіраўніцтва, хоць з прэзідэнтам, пра тое, што мне трэба ехаць. Я не пайду ў ФМС уніз, няхай ужо зверху прымаюць пастанову: саджаць мяне, дэпартаваць у Беларусь ці адпускаць. Яна звярнулася па дапамогу да Уладзіслава Суркова, які тады быў намеснікам кіраўніка адміністрацыі прэзідэнта РФ. Святлана Аляксееўна распавяла пра маю справу, потым яна мне патэлефанавала і сказала: «Наташ, ён сказаў, што пусціць вас. Тым больш, калі ён убачыў, што вы ўжо ўцякачка ААН». Аб маёй сітуацыі ведалі ў дзярждэпартаменце ЗША і асабіста памочнік Гілары Клінтан у тым ліку займаўся маім пытаннем. Суркоў гэта ўсё разлічыў і зразумеў, што праз нейкай журналісткі ладзіць міжнародны канфлікт наўрад ці варта. Мяне адпусцілі. Мне выдалі выязную расейскую візу і пры дапамозе міжнароднай арганізацыі міграцыі...

- Што значыць выдалі візу выязную? Што нехта за цябе пайшоў у ФМС?

- Не, я пайшла разам з Ганнушкінай. Мы прыйшлі і нам хутка і без размоў паставілі штамп.

- Але яны маглі цябе падмануць.

- Не, яны паставілі нармальны штамп, проста на званок.

- Пазваночная краіна. А чаму ты не паехала ў Галандыю?

- Я прыехала ў Галандыю, там хутка ўручылі мне усе дакументы. Мяне там ужо чакалі кватэра, крэдыт, дапамога. І я адмовілася, таму што...

- Пачакай калі ласка, яшчэ раз. Цябе вывозяць галандцы, даюць табе дакументы, кватэру, крэдыт і тут ты кажаш «Не».

- Бо я прасіла яшчэ седзячы ў Маскве - мне трэба альбо ў Літву, альбо ў Польшчу, мне трэба працаваць, мне трэба быць рэдактаркай сайта, мяне там чакаюць людзі, супрацоўнікі і мне трэба да іх. Я не магу з Галандыі рэдагаваць сайт. Мне трэба быць разам з калектывам. Да таго ж трэба было аднаўляць працу сайта, людзей не ставала, трэба было наймаць журналістаў, працаваць з імі. Трэба было шукаць фінансаванне для сайта, трэба было праводзіць кампанію салідарнасці з палітычнымі вязнямі. І я сказала «не», шчыра дзякую. Прыехала ў Літву, атрымала палітычны прытулак без дапамогі, без кватэры, але мне было ўсё адно. Для мяне самае галоўнае было атрымаць пашпарт і працаваць у краіне, якая мяжуе з Беларуссю.

- Праца, праца, свабода слова, журналістыка, Хартыя, турмы, палітычныя прытулкі, актывізм, пратэсты. А ты замужам?

- Не.

- А хочаш? Ёсць у планах?

- Як жыццё пакажа. Я да гэтага стаўлюся спакойна. Калі я сустрэну чалавека, з якім захачу правесці жыццё, я выйду за яго замуж, калі не сустрэчу - то які сэнс выходзіць замуж?

- А цябе не турбуе тое, што ты адна?

- Не. Мне з сабой не сумна. Тым я не адна, у мяне вельмі шмат сяброў.

- Табе сёння 40. Дзень нараджэння. А вось сама сабе, што хочаш пажадаць? Ну, вось так шчыра.

- Быць сабой. Быць шчаслівай. Пра шчасце, бо раней я чакала, што мяне хтосьці зробіць шчаслівай. Трэба быць дастаткова мудрай, каб разумець - шчасце яно вось тут, усярэдзіне. Хацелася, каб гэта разуменне заўсёды было са мной. Добрых людзей, напэўна, хоць ёсць вельмі шмат добрых людзей. Я люблю людзей. Яны мне заўсёды былі вельмі цікавыя, таму не страчваю той цікавасці да людзей.

- А чаму ты прыехала да мяне ў свой дзень нараджэння?

- Вось ведаеш, напэўна, сэрца падказала, адчула.

- Ну і правільна, пайшлі адзначаць.