29 сакавiка 2024, Пятніца, 11:32
Падтрымайце
сайт
Сім сім,
Хартыя 97!
Рубрыкі

Як народнае апалчэнне ВКЛ абараняла Радзіму

1
Як народнае апалчэнне ВКЛ абараняла Радзіму

Скліканне «паспалітага рушання» праходзіла ў нашых продкаў пры ўсеагульным натхненні.

Шматлікія войны прымушалі быць абаронцамі Айчыны не толькі прадстаўнікоў шляхты, патомных дваран-землеўладальнікаў, але і жыхароў мястэчак, гарадоў, сёлаў Вялікага Княства Літоўскага. Народнае апалчэнне ў літвінаў называлася «паспалітае рушанне» і склікалася па меры патрэбы ў гады, калі дзяржаве пагражала сапраўды сур'ёзная небяспека, паведамляе «Літвін».

Ліцвінскія законы ўжо з 13-га стагоддзя вызначалі парадак фармавання атрадаў народнага апалчэння, тэрміны прыбыцця ваяроў у месцы дыслакацыі, іх Узбраенне. Галоўны юрыдычны дакумент, паводле якога жыла ўся краіна, Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 года падрабязна рэгламентуе ўсе гэтыя пытанні ў спецыяльным шырокім раздзеле.

Фактычна за кошт народнага апалчэння вялікія літоўскія князі маглі паставіць на тэатр баявых дзеянняў яшчэ адно велічэзнае войска, якое адрознівалася высокім маральным духам, баяздольнасцю, паколькі воіны змагаліся за зразумелыя каштоўнасці, абараняючы ад ворагаў свой дом, сем'і, маёмасць. Часам «паспалітае рушанне» прыцягвалася для падаўлення бунтаў, пакарання мяцежнікаў, якія пагражалі спакою рэгіёну Вялікага Княства.

Перш за ўсё выстаўленнем апалчэнскіх атрадаў паводле ліцвінскіх законаў павінны былі займацца буйныя ўласнікі, якія рыхтавалі байцоў на ўласныя грошы. Самавітымі сумамі валодалі ў сярэднія стагоддзя ліцвінскія гарады (Вільня, Гародня, Полацк), у якіх квітнеў гандаль. Мясцовыя купцы ахвотна выдаткоўваліся на ваенныя мэты, бо абарона рубяжоў краіны наўпрост вызначала бяспеку гандлёвых шляхоў і эфектыўнасць «бізнэсу».

Магнаты таксама набіралі паляўнічых для ўзброеных атрадаў, хоць некаторыя князі (Радзівілы, Чартарыйскія) трымалі яшчэ і ўласныя прыватныя войскі. Набіралі апалчэнцаў у земскія харугвы аб'яднання дробнай шляхты, войты, солтысы. Байцом-апалчэнцам мог быць асабіста свабодны літвін-мешчанін або селянін, які валодаў узбраеннем і правіянтам для службы.

Першапачаткова ў ВКЛ правам склікаць «паспалітае рушанне» валодаў толькі вялікі князь, які рассылаў па краіне з ганцамі граматы аб мабілізацыі мясцовых войскаў. Да 15 стагоддзя гэта права пераходзіць да Сейма Вялікага Княства.

Атрымаўшы грамату аб неабходнасці склікання апалчэння на месцах развівалі бурную дзейнасць. Асабліва варта было спяшацца ва ўсходніх землях ВКЛ, дзе заўсёды існавала пагроза з усходу. Маскавіцкія атрады ладзілі рэйды на тэрыторыю ліцвінскіх уладанняў з мэтай зводу ў рабства сялян, якіх потым прадавалі ў Турэччыну або ў маёнткі баяраў у глыбіні маскоўскіх надзелаў.

Месца, дзе збіралася «паспалітае рушанне», прызначаў кашталян, спецыяльны чыноўнік, які валодаў вайсковай уладай. Ён запісваў усіх прыбылых і перадаваў спісы ваяводзе і ягонаму штабу. Затым пры збегу народа атрадам уручаліся сцягі (харугвы). Маладыя байцы атрымлівалі дабраславенне духоўных асоб. Калі атрад быў гатовы да паходу, яго рыштунак і ўзбраенне аглядаў ваявода. Яму дапамагалі дасведчаныя ў вайсковай справе ветэраны-шляхціцы.

У ВКЛ самым баяздольным і дасведчаным уважалася «паспалітае рушанне» на ўсходніх межах (Полацк, Віцебск, Смаленск, Магілёў). Там часцей за ўсё адбываліся баі з татарамі і маскоўскімі казакамі ды дваранамі, якія разбойнічалі на дарогах і ў лясах.

Выступ у паход «паспалітага рушання» выглядаў ваяўніча. Сучаснікі адзначалі, што ў момант пачатку паходу здавалася, быццам увесь народ зямлі падняўся на барацьбу з агрэсарам. Ішлі доўгія калоны пяхоты, натапыранымі пікамі і алебардамі. Ішла кавалерыя, якая блішчала сталёвымі кальчугамі і шлемамі. Войскі суправаджалі абозы, у якіх везлі агнявы запас і правіянт, побач з коламі гналі запасных коней і быкоў. У кожнага шляхціца ў паходзе была фурманка з неабходнай яму і яго людзям маёмасцю.

Адмовіцца ад удзелу ў народным апалчэнні тэарэтычна было магчыма. Аднак «адмоўнікаў» пры такім раскладзе чакаў значны грашовы штраф. Акрамя таго, адмова абараняць родную зямлю магла быць негатыўна ўспрынятая суседзямі, цэхавым старшынём. Так што гараджаніну або селяніну амаль заўсёды з маральных і матэрыяльных меркаванняў прасцей і больш выгадна было пайсці ў паход, чым адседжвацца ў тыле. Часам у «адмоўнікаў» нават адбіралі маёнткі і ўсе грошы, спрэс руйнуючы заможных мяшчан.

У баі пяхота апалчэння займалася не толькі непасрэднай баявой працай (удзел у баях, выстаўленне варты, выведка), але і забяспечвала жыццядзейнасць усяго лагера, рыла акопы і насыпала валы, будавала масты і гаці. Гэта значыць, на пяхоту ўскладаліся абавязкі сапёрных частак. Кавалерыя магла выкарыстоўвацца для каравульнай службы, для правядзення дыверсійных нападаў.

Пасля заканчэння паходу кожны ўдзельнік народнага апалчэння атрымліваў ад кіраўнікоў атрадаў, ад ваяводаў пасведчанні, у якіх адзначаліся баявыя заслугі апалчэнца. Такія граматы выстаўляліся потым у муніцыпалітэтах, у мястэчках і вёсках.

Досвед народнага апалчэння Вялікага Княства Літоўскага 15-16 стагоддзяў быў запатрабаваны ў эпоху напалеонаўскіх войнаў. У 1812 годзе Напалеон абяцаў літвінам вольнасць, аднавіўшы ВКЛ з новай адміністрацыяй. У колах ліцвінскай шляхты ўзнікла ідэя абвясціць збор народнага апалчэння ў падтрымку Вялікага войска Банапарта. З ліку жыхароў, якія адгукнуліся на заклік да абароны роднай зямлі ў кампаніі 1812 года, ствараліся часткі, якія павінны былі дапамагаць французскаму войску ўтрымліваць камунікацыі і парадак на тэатры ваенных дзеянняў.

Напісаць каментар 1

Таксама сачыце за акаўнтамі Charter97.org у сацыяльных сетках