28 сакавiка 2024, Чацвер, 23:44
Падтрымайце
сайт
Сім сім,
Хартыя 97!
Рубрыкі

«Драздовіч казаў, што частка беларусаў жыве на адваротным баку Месяца»

9
«Драздовіч казаў, што частка беларусаў жыве на адваротным баку Месяца»

13 кастрычніка 1888 года нарадзіўся адзін з самых незвычайных беларускіх мастакоў.

Некалькі гадоў таму ў Нацыянальны мастацкі музей Беларусі прыязджаў дырэктар Луўра. Чалавек, які бачыў амаль усё ў сусветным мастацтве, ветліва аглядаў калекцыю, але не выяўляў вялікай цікавасці ні да адной карціны. Пакуль не ўбачыў «Сатурнянку» Язэпа Драздовіча.

Язэп Драздовіч - мастак з трыма класамі адукацыі, які наіўна глядзеў на свет і пры гэтым умеў прадбачыць будучыню. Tut.by пабываў на лекцыі вядучай навуковай супрацоўніцы Нацыянальнага мастацкага музея Надзеі Усавай і склаў кароткі пераказ біяграфіі ўнікальнага беларускага мастака.

Біяграфія Язэпа Драздовіча яшчэ не вывучаная дасканала і да канца. Шмат інфармацыі пра сваё жыццё ён пакінуў у дзённіках і закадзіраваў у карцінах. Адна з іх - аўтапартрэт, напісаны ў 1943 годзе, - распавядае, якім Драздовіч бачыў самога сябе.

- Гэтая праца была напісаная на далёкім лясным хутары, дзе Драздовіч хаваўся ад немцаў і разважаў над вынікамі свайго жыцця. Такі аўтапартрэт я яшчэ не бачыла ў савецкім беларускім мастацтве. На што ён мог абапірацца? У кожнай сусветнай цывілізацыі ёсць партрэты з трыма галовамі, але апавядаюць яны пра рознае. Што ім хацеў сказаць Драздовіч?

Лічыцца, што на партрэце мастак адлюстроўвае самога сябе ў трох іпастасях, кажа Надзея Усава. Хоць сама мастацтвазнаўца мяркуе, што ёсць у яго і чацвёрты бок, схаваны ад вачэй гледача.

- Першая іпастась - гэта малады чалавек з невялікімі залысінамі, у акулярах, які паліць трубку з дымком - так наіўна ён сябе ўяўляў. Злева мы бачым Драздовіча-астранома, справа - мастака-гісторыка. Гэтыя ж тры жыцці Драздовіча прасочваюцца і ў яго творчасці.

Маляваў на кары дрэў, быў «непрыдатным» у гаспадарцы

Язэп Драздовіч - адзіны беларускі мастак, помнік якому ўсталяваны ў Менску. Хоць з цяперашняй сталіцай Беларусі яго звязвалі ўсяго некалькі гадоў жыцця.

Нарадзіўся мастак 1 кастрычніка 1888 года ў засценку Пунько на Дзісненшчыне, дзе пражыў усяго тры гады, але куды з задавальненнем вяртаўся. Новыя гаспадары некалі роднага дома прымалі яго за валацугу ў дзіўным капелюшы. Але даведаўшыся, што ён мастак, які рабіў замалёўкі, гасцінна прымалі ў сябе.

- Тут ён правёў першыя тры гады свайго жыцця. Маці, страціўшы мужа-карміцеля, пераязджала з дзецьмі з месца на месца. Зямлю сям'я арандавала ў розных месцах Беларусі. Напэўна, менавіта таму Драздовіч часта адлюстроўвае сябе ў вобразе вандроўніка.

Драздовіч быў не такім, як яго чацвёра братоў і сястра. Маці адразу зразумела, што гэтае дзіця ў гаспадарцы не спатрэбіцца і можа быць «прыдатнае» толькі як пастух.

- Ён быў занадта летуценны, яго было не прымусіць рабіць звычайную сялянскую працу.

Пасвіць кароў маленькаму Язэпу даводзілася нават уначы. Ён уважліва назіраў за зорным небам. А потым чапляўся да братоў з пытаннямі: «Чаму яны мігцяць?» Адказы яго амаль заўсёды не задавальнялі. Так у яго душы вандроўніка выспявала цікавасць да космасу.

Маляваць Драздовіч пачаў рана.

- У біяграфіях многіх мастакоў можна сустрэць аповед пра тое, што ў іх не было сродкаў, таму яны размалёўвалі печы, сцены сабораў, то бок белыя паверхні. У Драздовіча ўсё зусім інакш. Ён маляваў на кары дрэў, у асноўным на бярозавай. Шылам выколваў маленькія кропачкі, з якіх атрымліваўся малюнак. Часам гэтую кару ён абдзіраў і прыносіў малюнкі дадому.

Маці Драздовіча, быўшы мудрай жанчынай, аддала сына ў малявальную школу Івана Трутнева ў Вільні. Скончыў Драздовіч яе з цяжкасцю. Не, з паспяховасцю усё было ў парадку, а вось з фінансамі не вельмі: трэба было плаціць і за вучобу, і за кватэру, і за мастацкія матэрыялы.

Пасля заканчэння школы Драздовіча прызвалі ў войска - як раз напярэдадні Першай сусветнай вайны. Першыя тры гады ён служыў на Урале. Потым тры гады працаваў фельчарам, прымаў параненых з франтоў. Перажыўшы такі досвед, Драздовіч на ўсё жыццё стаў перакананым пацыфістам. Пра што, напрыклад, сведчыць яго сімвалічная карціна з Пагоняй, у якой замест мяча - факел, які нясе святло, веданне, культуру, але не сілу. Аднак пра гэта пазней.

Падчас вайны Драздовіч захварэў - атрымаў неўрастэнію. Напярэдадні Кастрычніцкай рэвалюцыі яму далі адпачынак. Ён вярнуўся ў Германавічы на ​​ўсё той жа Дзісненшчыне, дзе жыла яго сям'я. Мама хутка яго вылечыла - клопатам, спакоем і добрай ежай.

Падарожнічаў па краінах, не выязджаючы за межы Беларусі. У дзень праходзіў да 50 км

У 1919 годзе з роднай Дзісненшчыне Драздовіч перабіраецца ў Менск. Яму здавалася, што тут ён будзе запатрабаваны. Мастак паступіў на курсы вывучэння беларускай літаратуры, гісторыі, права, педагогікі і пачаў выкладаць.

- У гэтым перыядзе Драздовіч пакінуў нам бясцэнны твор - краявід на Верхні горад з Траецкай гары. Гэта, бадай, адзін з найлепшых малюнкаў даваеннага Менска. Драздовіч убачыў горад старадаўнім, барочным, са старажытнымі сілуэтамі.

У Менску мастак пражыў нядоўга: моцна захварэла маці, якая вельмі шкадавала свайго малодшага «непрыдатнага» сына і якую ён вельмі цаніў. У 1921 годзе ён вярнуўся на Дзісненшчыну, якая праз некалькі месяцаў паводле Рыжскай дамовы адышла да Польшчы.

- Такім чынам, не выязджаючы за межы тэрыторыі Беларусі, перамяшчаючыся толькі паміж Менскам, Дзісной і Вільняй, Драздовіч быў адразу ў некалькіх дзяржавах: нарадзіўся ў Расейскай імперыі, потым жыў у савецкім Менску і Польшчы, пазней - і ў СССР.

Гэтыя гады, уважае Надзея Усава, былі цікавымі і шчаслівымі для самога Драздовіча. Ён супрацоўнічаў з Беларускім музеем у Вільні і яго дырэктарам Антонам Луцкевічам, адным з заснавальнікаў БНР. Для папаўнення экспазіцыі музея яго пасылалі ў далёкія камандзіроўкі, падчас якіх мастак замалёўваў архітэктурныя помнікі роднай Беларусі. Для яго гэта стала ідэальнай працай: быць у дарозе, што ён надзвычай любіў, бачыць родныя мясціны і за гэта атрымліваць грошы. Дарэчы, у дзень Драздовіч быў здольны праходзіць да 50 кіламетраў.

- Многія графічныя малюнкі Драздовіча маюць навуковы характар. Дзякуючы яго дбайнасці і дакладнасці яны ўяўляюць сабой дакумент, які распавядае нам пра тое, як выглядалі многія месцы Беларусі 100 гадоў таму.

Матыў дарогі для Драздовіча быў вызначальным. Усё жыццё ён знаходзіўся ў дарозе. Доўгі час у яго не было свайго кута - ён жыў у сяброў і знаёмых. А калі ў яго нарэшце з'явіўся дом, ён не ведаў, як у ім жыць: так моцна Драздовіч быў прывязаны да дарогі. Нават памёр ён амаль у шляху: яго знайшлі на дарозе сяляне і адвезлі ў бальніцу.

Знакамітыя касмічныя цыклы пісаў на гарышчы. Сюжэты карцін бачыў у астральных снах

- Зямныя падарожжа Язэпа Драздовіча працягваліся на працягу амаль 20 гадоў. Ён быў запатрабаваны беларускай інтэлігенцыяй, выкладаў у трох гімназіях, праўда нядоўга, пакуль яны былі прыватнымі, паколькі ў яго не было адпаведнай адукацыі. У 1930-я гады пачынаецца новае жыццё Драздовіча. Гэта быў цяжкі перыяд для яго як чалавека, але вельмі цікавы для нас як «спажыўцоў» яго мастацтва.

«Касмічныя» працы Драздовіча - гэта тое, што беларусы 20 стагоддзя пакладуць у скарбонку еўрапейскага мастацтва, перакананая Надзея Усава.

Фізіку і астраномію Язэп Драздовіч вывучаў самастойна, у мастацкай школе такіх заняткаў не было. Пра ўладкаванне космасу ў яго было трохі наіўнае ўяўленне, але пры гэтым важна разумець: у той час космас не быў вывучаны, да першага палёту заставалася яшчэ не адно дзесяцігоддзе.

Напрыклад, першы палёт на Месяц Драздовіч апісваў так: «Экспедыцыя будзе складацца з 15 чалавек, яны будуць адзетыя ў чорныя касцюмы і чырвоныя берэты. Ім абавязкова трэба будзе ўзяць з сабой антысептыкі, радыёперадатчык і абавязкова курыцу з гняздом, каб чымсьці харчавацца».

- Калі чытаеш гэтыя думкі, яны выклікаюць усмешку. Але ён дайшоў да гэтага сваім розумам. Драздовіч абсалютна шчыра верыў, што планеты заселены. Сапраўды гэтак жа, дарэчы, думаў і Цыялкоўскі.

У гэты перыяд Драздовіч жыў бедна: працы не было. Зарабляў ён тым, што выразаў кій з дрэва. Жыў у Вільні на кватэры, у якой займаў гарышча з цёплай трубой. Менавіта там ён пачаў пісаць свае знакамітыя касмічныя цыклы.

Сюжэты карцін Драздовіч бачыў у сваіх астральных снах.

- Кожную ноч ён апускаўся ў астральны сон (а мастак валодаў методыкай кіраваных сноў), - аналізуе змест дзённікаў Надзея Усава, - і адпраўляўся ў астральныя падарожжа на вельмі нізкай вышыні, назіраючы і фіксуючы ўсё, што бачыць. Раніцай ён запісваў убачанае і толькі потым браўся пісаць карціны.

Драздовічу вельмі падабалася планета Сатурн - і гэта можна заўважыць па яго «сатурнянскаму цыклу». Хоць напісаны карціны традыцыйна: ніякіх новых жывапісных формаў, толькі чысты колер - так, як вучыў Іван Трутнеў.

Цікавіў яго і Марс - Драздовіч лічыў, што гэтая планета населеная.

- Гэтыя роўныя будынкі пад лінейку, прыстасаваныя для аднолькавага жыцця людзей, нагадваюць баракі канцэнтрацыйных лагераў. У 1931 годзе ён нібы прадчуваў таталітарны лад, які насоўваецца на свет, - уважае Надзея Усава.

Кожную планету Драздовіч уяўляе і апісвае вельмі старанна: малюе карты, дае назвы гарадам і морам.

- Аднойчы прафесар псіхіятрыі, даведаўшыся пра Драздовіча і яго манію касмічных падарожжаў, вырашыў запрасіць яго на лекцыю, прапанаваўшы ганарар. Калі Драздовіч зразумеў, што яго выкарыстоўваюць у якасці навочнага дапаможніка па шызафрэніі, ён з абурэннем адмовіўся.

Месяц быў укаханай планетай Драздовіча.

- Паводле паданняў Драздовіча, на Месяцы жылі луніды, якія вялі войны, будавалі крэпасці. Калі ён чытаў сялянам лекцыі пра свае касмічныя падарожжы, казаў, што частка беларусаў жыве на адваротным баку Месяца. Яго фантазія была сапраўды незвычайная.

З 1933-га да пачатку 1950-х Драздовіч «вандраваў» па вёсцы ад хаты да хаты і пісаў «дыванкі» для сялянскіх дзяўчат, на якіх з батанічнай дакладнасцю адлюстроўваў кветкі, казачныя сюжэты, жывёл. На некаторых ставіў ініцыялы заказніцы.

- Як ён жыў у гэтыя гады, калі хадзіў ад адной хаты да іншай? Яго падтрымлівалі некаторыя сябры, напрыклад, паэт Міхась Машара. У яго ён мог застацца на тыдзень-другі, ад'есціся, пагаварыць пра мастацтва. У гэты перыяд эстэтыка яго работ пераходзіць у разрад народных. Ён страчвае майстэрства, якасць, якая была ў яго ў першыя гады. Страчвае многіх старых сяброў, замовы. Нават узяў сабе псеўданім «Язэп Забыты».

Пры гэтым Драздовіч не прызнаваў, што пісаў дываны толькі дзеля грошай. Ён лічыў, што гэта развівае ў народзе мастацкі густ. Таксама пасля напісання «дываноў» ён збіраў моладзь і чытаў лекцыі па астраноміі, а таксама распавядаў пра этыкет паводзінаў: як трэба апранацца, чаму не трэба выкарыстоўваць касметыку, паліць і г.д. Пазней гэтыя пастулаты аформіліся ў ідэю беларускага джэнтльменства, якую Драздовіч называў «іншай людскасцю».

Ёсць у Драздовіча і сімвалічныя працы, падобныя на карціны Чурлёніса, якім ён захапляўся.

- Яго карціна «Пагоня Ярылы» (1922) - гэта сімвал нацыянальнага рамантызму. На ёй мы бачым вершніка Ярылу, зямны шар, паверхню зямлі, чэрап і лозунг «Жыве свабодная Беларусь». Многія даследчыкі ўважаюць, што гэта быў рэквіем па Беларусі, падзеленай на дзве часткі (паміж Польшчай і СССР). Як бачым, тут чорны цень навіс над мінулым, але ў вершніка на фоне чырвоных сілуэтаў віленскіх касцёлаў у руках факел, ён нясе веданне, святло, культуру, але не сілу.

Сам пра сябе Драздовіч казаў, што ён візіянер, які прадчувае будучыню. Хоць ці можна назваць яго футурыстам?

Чаго ў прынцыпе хацелі футурысты? Іншай рэчаіснасці, іншых людзей, іншага сонца. Яны прэтэндавалі на стварэнне новай канцэпцыі культуры і нават формаў жыцця.

У Драздовіча быў асаблівы футурызм, кажа Надзея Усава. У яго працах ёсць і аснова футурызму - рух, і прынцып сімультаннасці - паўтор аднаго і таго ж матыву некалькі разоў.

Нягледзячы на ​​тое, што ў Язэпа Драздовіча была вельмі сціплая адукацыя, ён шмат чаго спазнаваў і вывучаў сам.

- Ён злавіў нерв футурызму, які быў мэйнстрымам у мастацтве Еўропы ў першай трэці 20 стагоддзя.

Зорны час Драздовіча ў бытавым аспекце - 1939 год. Да савецкай Беларусі далучаныя велізарныя тэрыторыі Заходняй Беларусі. Драздовічу як чалавеку абсалютна беднаму далі дом, карову і працу. Яго прызначылі настаўнікам батанікі, астраноміі і літаратуры ў сельскую школу.

- Здавалася б, у яго з'яўляецца тое, чаго ніколі не было. Але ён не ведаў, што рабіць ні з гэтай хатай, ні з каровай.

Падчас Другой сусветнай вайны Драздовічу было за 50. Аднойчы ён сустрэў немца, якога так спалохаўся, што забіўся ў далёкія хутары, дзе і чакаў вайну. І, вядома, займаўся жывапісам: напісаў серыю партрэтаў Францыска Скарыны, некалькі гістарычных твораў.

Памёр Драздовіч ў 1954 годзе. Доўгі час у энцыклапедыі насупраць даты смерці стаяла пытанне. Ніхто не памятаў, калі дакладна ён памёр. Толькі праз некалькі гадоў даследчыкі знайшлі бальнічную картку, у якой стаяла дата «15 верасня 1954 года».

Драздовіча, амаль нежывога, знайшлі сяляне на дарозе, прывезлі ў бальніцу. У бальніцы Драздовіча прааперавалі - у яго быў рак страўніка. Памёр мастак адразу пасля аперацыі.

- Драздовіч быў вядомы ўсім, ён быў мясцовай славутасцю. Але чамусьці грамада не памкнулася, каб яго пахаваць. Нават труны яму не дасталася ад сваіх аднавяскоўцаў. Цела Драздовіча абгарнулі ў бальнічныя прасціны і пахавалі на сельскіх могілках.

На жаль, мастак так і не даведаўся, што ў 1961 годзе чалавек паляціць у космас, як ён і прадказваў, абапіраючыся на свае веды, а ў 1969 годзе адбудзецца першы палёт на Месяц. Напэўна ён бы не вельмі здзівіўся.

Напісаць каментар 9

Таксама сачыце за акаўнтамі Charter97.org у сацыяльных сетках