Ці можа надвор'е змяніць ход гісторыі?

Метэаралагічныя варункі не раз умешваліся ў лёсавызначальныя для гісторыі падзеі.

«Надвор'е робіць гісторыю» - так называецца кніга Ранальда Д. Герстэ, у якой гаворка вядзецца аб прыродных катаклізмах, якія сур'ёзна паўплывалі на ход гісторыі, зыход войнаў і бітваў, лёс імперый, паведамляе «Нямецкая хваля».

Гаворка ідзе аб самых розных эпохах, аб чуме ў часы візантыйскага імператара Юстыніяна, заняпадзе цывілізацыі мая, разгроме гішпанскай Армады, бясслаўных ваенных кампаніях - Напалеона ў 1812 годзе і Гітлера ў 1941-м, аб паводках, ураганах і засухах...

Разгром гішпанскай Армады

Адна з самых дзіўных пагодна-гістарычных вех у гісторыі - гэта паход гіганцкай гішпанскай флатыліі - «Непераможнай Армады» - да брытанскіх берагоў. Надвор'е з самага пачатку не спрыяла гішпанцам. У лістападзе 1578 года флатылію, якая яшчэ толькі рыхтавалася да паходу, разнёс моцны ўраган. Ён сур'ёзна пашкодзіў больш за сто караблёў. Штормы ў сакавіку і моцныя травеньскія вятры яшчэ больш паменшылі сілы Армады.

Аднак, яе 129 паруснікаў па-ранейшаму прадстаўлялі грозную сілу. Ангельцам, праўда, удалося мабілізаваць амаль 200 караблёў, але яны былі значна меншыя за гішпанскія. Галоўная іх перавага ў параўнанні з праціўнікам - вялікая манеўранасць. Менавіта яна разам з надвор'ем, якое па-ранейшаму выключна не спрыяла гішпанцам, і стала прычынай разгрому «Непераможнай Армады». Сыходзячы ад брытанскага абстрэлу, гішпанскія галеоны выйшлі ў адкрытае мора, дзе падганяліся моцным спадарожным ветрам. Ён перашкодзіў пашарпанай, але ўсё ж грознай Армадзе вярнуцца да брытанскіх берагоў. А вярнуцца да родных, гішпанскіх берагах ім не даў Гальфстрым. Гэта цячэнне перагароджвала флатыліі шлях на поўдзень.

Зноў пачаліся моцныя штормы, і мноства гішпанскіх караблёў былі выкінутыя на камяністыя берагі і прыбярэжныя мелі Ірландыі.

Толькі палове Армады ўдалося вярнуцца дадому. З іх 7 караблёў можна ўважаць за баявыя страты. Астатнія сталі ахвярамі дрэннага надвор'я - ці, як меркавалі праціўнікі каталіцызму, «боскага ўмяшання ў справы прыроды». Больш за 5 тысяч чалавек патанулі, сотні памерлі ад ран і хвароб. І хоць гішпанская вайсковая магутнасць не была зламаная канчаткова, і гішпанцы яшчэ нанеслі ангельцам некалькі адчувальных паразаў, усё ж разгром «Непераможнай Армады» можна ўважаць за пачатак канца. Неўзабаве Брытанія на цэлых трыста гадоў стала ўладаркай мораў.

Дурні і дарогі

Асабліва не шанцавала з надвор'ем Напалеону. Зразумела, праліўныя дажджы толькі збольшага вінаватыя, напрыклад, у ягонай паразе пры Ватэрлоо, але тым не менш... Энтузіясты нават пацвердзілі эксперыментальна: эфект ад магутнага французскага артылерыйскага абстрэлу ў пачатку бітвы выявіўся вельмі слабым менавіта таму, што ядра не рыкашэцілі ў размоклай зямлі, аскепкі даслоўна гразлі ў гразі, якая ў дадатак паглынала ўдарную хвалю. Вядома, гэта месіва пад нагамі перашкаджала і войску Велінгтона, але ўсё ж войскі Напалеона праз абраную імператарам тактыку пацярпелі ад надвор'я ў большай ступені.

Яшчэ больш адназначная сітуацыя, калі гаворка ідзе пра правал Расейскай кампаніі Напалеона 1812 года. Ён сам пазней пісаў пра зіму і мароз як пра галоўныя фактары паразы, і гісторыкі пра гэта пісалі, і Аляксандр Сяргеевіч Пушкін згадаў:

«Навальніца дванаццатага года

Надышла - хто тут нам дапамог?

Азвярэнне народа,

Барклай, зіма ці расейскі бог?»

Ролі «расейскага пагоднага экстрыму» (выраз Раналда Д. Герстэ) у лёсе Напалеона ў кнізе прысвечаны асобны раздзел. Перагледзеўшы мноства архіўных матэрыялаў, прачытаўшы дзясяткі ўспамінаў сучаснікаў, амерыканскі гісторык робіць выснову: так, надвор'е сапраўды было адным з вызначальных фактараў паразы Напалеона ў Расіі. Але не адзіным.

Вельмі важную ролю адыгралі адвага расейскіх жаўнераў, патрыятычны ўздым народа і разумная тактыка спачатку Барклая-дэ-Толі, а потым Кутузава: яны пазбягалі вырашальнай бітвы і вымотвалі праціўніка.

Што тычыцца надвор'я, то, выяўляецца, не расейская зіма згубіла 600-тысячнае войска Напалеона, а расейскае лета і расейская восень. Дакладней кажучы, - дрэнная падрыхтоўка французаў да паходу ў Расею разам з прыроднымі катаклізмамі.

У ліпені 1812 года, у пачатку ўварвання, стаяла страшная спякота, пакутлівая для жаўнераў Напалеона і пагібельная для коней, якіх у пачатку кампаніі ў «Вялікім войску» налічвалася блізу 150 тысяч: трава была выпаленая, студні высахлі, і коні апынуліся без корму і вады. Яны гінулі тысячамі, і іх раздутыя трупы ляжалі ўздоўж дарогі, якой наступала на Маскву (дакладней, цягнулася ў задушлівай хмары пылу) войска Напалеона. Да канца ліпеня, усяго праз месяц пасля ўварвання, выбылі са строю 80 тысяч жаўнераў і афіцэраў. Не баявыя раны былі таму прычынай, а тыф і іншыя інфекцыйныя хваробы.

Праз 40-градусную спякоту ў жніўні Напалеон вызначыў змяніць планы відавочна праваленага «бліцкрыгу» і спыніўся на адпачынак у Віцебску. Потым яму, нарэшце, удалося ўвязацца ў доўгачаканую бітву пад Смаленскам. Ён як быццам перамагае ў ёй - як і крыху пазней у бітве пры Барадзіно. Але якім коштам! «Вялікае войска» фактычна перастала існаваць як баявая адзінка. Праз недахоп коней адсталі абозы з боепрыпасамі і правіянтам, жаўнеры былі цалкам дэмаралізаваныя.

Напалеон вызначыў выратаваць хоць бы рэшткі свайго войска. У сярэдзіне кастрычніка ён пакінуў Маскву і пачаў адступленне. І тут зноў умяшалася надвор'е. Пайшлі зацяжныя дажджы, дарогі ператварыліся ў суцэльнае месіва, а 4 лістапада выпаў першы снег. Пачалася зіма. Але датуль лёс расейскай кампаніі ўжо быў вызначаны. Снег, мароз і завеі толькі давяршылі разгром Напалеона - і, у канчатковым выніку, лёс ягонай імперыі.