29 сакавiка 2024, Пятніца, 16:40
Падтрымайце
сайт
Сім сім,
Хартыя 97!
Рубрыкі

Як СССР быў краінай усеагульнага нагляду

32
Як СССР быў краінай усеагульнага нагляду

Уся тэрыторыя СССР была нашпігаваная органамі сакрэтнага нагляду, знітаванымі з НКВД.

У аповедзе Кіра Булычова "Свабодны тыран" галоўны герой трапляе на планету, у якой велізарная краіна з'яўляецца вялікай Зонай — жылыя дамы называюцца "баракамі" і "блокамі", пакоі называюцца "камерамі", а сталовыя і цырульні называюцца "ўстановамі спецыяльнага абслугоўвання", піша вядомы беларускі блогер Максім Міровіч у сваім ЖЖ.

"Свабодным" у гэтай краіне быў толькі кіроўны тыран. Ён жыў у невялікай клетцы, некалькі квадратных метраў якой называліся "свабоднай зямлёй", тады як уся астатняя краіна была велізарнай Зонай.

Гэты аповяд дзіўна падобны на тую рэчаіснасць, якая існавала ў СССР. У маім нядаўнім допісе пра тое, як савецкія сяляне працавалі за працадні, чытачы пісалі ў каментарах — маўляў, такога не можа быць, у СССР усе людзі былі свабоднымі, а ў допісе гэта ўсё нейкае хлусня. Напраўду рэальны СССР ва ўсіх сваіх галінах (а не толькі ў сельскай мясцовасці) больш за ўсё нагадваў тую самую краіну-Зону з аповяду Кіра Булычова — дзе "свабодным" быў толькі галоўны тыран, што сядзеў у сваіх рэзідэнцыях за жалезнымі дзвярыма і шматлікай аховай.

Савецкае рабства, і прыгон было "замацавана дакументальна", адным з дзейсных вагароў гэтай сістэмы быў савецкі пашпарт, а за ўсімі грамадзянамі ажыццяўляўся татальны нагляд.

Такім чынам, у сённяшнім допісе — аповяд пра савецкіх пашпарт і аб тым, як СССР ператварылася ў краіну ўсеагульнага турэмнага нагляду:

Што было за царом?

Для пачатку давайце параўнаем савецкую рэчаіснасць з тым, што існавала ў царскія часы. Скажу адразу, што я зусім не ідэалізую тыя гады — царская Расея была шмат у чым анахранічнай і адсталай краінай; але тое, што пасля 1917 года ўсё стала яшчэ ў разы горш — гэта гістарычны факт.

Такім чынам, асноўным дакументам, які рэгулюе пашпартнае справу ў Расеі, быў так званы "Статут аб пашпартах", выдадзены ў 1903 годзе. Людзі, якія пражываюць па тым ці іншым месцы, не павінны былі ў абавязковым парадку мець пашпарты, прычым гэта тычылася ўсіх саслоўяў — дваран, мяшчан, купцоў, сялян, разначынцаў і гэтак далей. Без пашпарта можна было наймацца на любыя працы, гэта заставалася прадметам дамоўленасці паміж работнікам і наймальнікам — гэта значыць, працадаўца мог папрасіць работніка "зрабіць сабе пашпарт", а мог і не папрасіць.

Ніякага "татальнага нагляду" у царскай Расеі не існавала. Пад асаблівым наглядам паліцыі знаходзіліся толькі тыя, хто адбыў пакаранні ў папраўча- аддзяленнях, турмах або цытадэлях, асабліва гэта тычылася рэцыдывістаў. Такія грамадзяне атрымлівалі пашпарт толькі з дазволу паліцыі, у ім рабілася адзнака аб судзімасці і ў некаторых выпадках мог быць занесены запіс, якая абмяжоўвае месца пражывання.

Што цікава — "жорсткі царызм" вельмі лаяльна ставіўся нават да рэвалюцыянераў, якія выступалі супраць гэтага самага царызму, часта нават са зброяй у руках — пасля адбыцця пакарання рэвалюцыянерам можна было жыць дзе хочаш, і яны ніяк не былі абмежаваныя ў правах.

У 1900-м годзе Уладзіміру Ульянову-Леніну (які ў той час быў братам пакаранага тэрарыста, актыўным прыхільнікам зрынання манархіі і дэструктыўным прапагандыстам) быў без усялякіх праблем выдадзены замежны пашпарт, а сам ён мог жыць дзе хацеў і куды хацеў ездзіць. Вы можаце ўявіць сабе штосьці падобнае ў СССР? У параўнанні з савецкай карна-лагернай сістэмай усе гэтыя апавяданні Бонча-Бруевіча аб "цяжкіх двух гадах у сібірскай спасылцы" (працаваў настаўнікам у школе, меў дом з некалькі пакояў, чытаў што хацеў), пра "сачэнне царскіх шпегаў" — выглядаюць смешнымі дзіцячымі казкамі.

Як насоўвалася Вялікая Зона.

Пасля перавароту 1917 года, бальшавікі, якія прыйшлі да ўлады, падзялілі ўсё насельніцтва краіны на "гатункі прыдатнасці". У "бяскласавым сацыялістычным грамадстве" пачалі выдзяляць групы "непажаданых людзей", якія ўсяляк уціскаліся ў правах, і бальшавікі толькі радаваліся, калі тыя ад'язджалі, паміралі, або неяк інакш знікалі з твару Зямлі. Гэтыя людзі былі непажаданымі ў савецкай сістэме, і кропка. Называлі такіх людзей "пазбаўленцы". Да іх належалі "кулакоў", прыватныя гандляры, святары, "палітычныя" і іншыя "непажаданыя элементы".

У 1932 годзе ў СССР пачалася ўсеагульная пашпартызацыя, якая павінна была на заканадаўчым узроўні замацаваць такую няроўнасць. "Пазбаўленцам" пашпарты не выдавалі, і яны былі вымушаныя працаваць на самых чорных працах, дзе пашпарт не патрабавалі. Без пашпарта было немагчыма атрымаць хоць нейкае жыллё, нельга было атрымаць прадуктовыя наборы і карткі, нельга было галасаваць — словам, усе гэтыя людзі былі асуджаныя савецкай сістэмай на выміранне.

З сярэдзіны 1930-х гадоў на "непажаданых элементаў" ладзіліся аблавы, і іх сталі высяляць з буйных гарадоў — часцей за ўсё проста ў лагеры Гулагу. Пазней пачалі адсяляць і з тэрыторыяў "каля жалезных дарог", што ўважаліся за "стратэгічныя тэрыторыі".

У калгасах пашпарты не выдавалі наогул, зрабіўшы сялян дзяржаўнымі прыгоннымі — калгаснікі ў даслоўным сэнсе слова былі "прымацаваныя" да калгаса, не мелі ніякіх правоў і ніякіх дакументаў, не маглі нікуды з'ехаць без дазволу старшыні калгаса, а выехаўшы самавольна — былі прыраўняныя да "беглых рабоў". Чыста фізічна жыццё савецкіх калгаснікаў ніяк не адрознівалася ад жыцця чарнаскурых рабоў у ЗША ў XIX стагоддзі.

Краіна ўсеагульнага нагляду.

Прыкладна з другой паловы 1930-х гадоў уся тэрыторыя СССР апынулася нашпігаваная органамі сакрэтнага нагляду, сплеценыя з НКВД і замаскаванымі пад "органы ўліку руху насельніцтва". Вонкава усё выглядала як нявінны збор статыстыкі, але напраўду дзяржава такім чынам кантралявала ўсіх грамадзян і "адлаўлівала непажаданых". Савецкі "інстытут прапіскі" існаваў з прыкладна тымі ж мэтамі.

Як я ўжо пісаў вышэй, знайсці прыстойную працу таму чалавеку, якога савецкая ўлада палічыла сваім ворагам, было зусім немагчыма. Кантралявалася гэта так — пры прыбыцці ў тое ці іншае месца, нават пры простым засяленне ў гатэль, чалавек павінен быў запоўніць "адрасны лісток", які потым спраўджваўся з картатэкай. З 1933 года ў пашпартах "непажаданых элементаў" рабіліся тайныя адзнакі, пазней такія адзнакі сталі відавочнымі.

Да кантролю за "пазбаўленымі" і іншымі "непажаданымі элементамі" органы НКВД і міліцыя прыцягвалі таксама дворнікаў, вартаўнікоў, вахцёраў і гардэробшчыкаў, якія на савецкім навамоўі называліся "даверанымі асобамі". Не ў апошнюю чаргу менавіта па гэтай саўковай інэрцыі яшчэ працягваюць існаваць хамскія, падазроныя і ўладалюбівыя вахцёры і гардэробшчыкі — у савецкія гады яны шчыльна супрацоўнічалі з міліцыяй і адчувалі сябе Шцірліцамі пры выкананні.

Слабець усеагульны нагляд стаў толькі з пачаткам Перабудовы — дзяржава стала даваць людзям больш правоў і свабодаў, а там і СССР раскідаўся.

Напішыце ў каментарах, што вы пра ўсё гэта думаеце, цікава.

Напісаць каментар 32

Таксама сачыце за акаўнтамі Charter97.org у сацыяльных сетках