Стэфан Баторый: Што мы ведаем пра караля Рэчы Паспалітай

Стэфан Баторый здолеў атрымаць перамогу ў вайне з Расеяй.

Восенню гэтага года спаўняецца 485 гадоў з дня нараджэння караля польскага і Вялікага князя літоўскага Стэфана Баторыя, які ў сакавіку 1582 г замацаваў за Дынабургам права ўважаць сябе за еўрапейскі горад, піша newgrodno.by.

Стэфан Баторый – адзіны кіраўнік, які здолеў атрымаць перамогу ў вайне з Расеяй. Нядаўна ў Даўгаўпілсе прэзідэнтамі Польшчы і Латвіі быў адкрыты помнік у гонар прысваення Баторыем нашаму гораду Магдэбургскага гарадскога права. Ён размешчаны на былой тэрыторыі Варшаўскіх умацаванняў Дынабургскай цытадэлі, дзе раней знаходзіўся шанец Івана Жахлівага, піша «Наш город». Незвычайны архітэктурны аб'ект быў створаны мастаком Рамуальдам Гібоўскім.

Дзякуючы намаганням Таварыства даследчыкаў Латгаліі і доктара гісторыі Генавефы Баркоўскай некалькі гадоў таму была перавыдадзеная кніга «Прывілей горада Дынабурга ад 1582 года». Дакумент, які лёг у аснову гэтай кнігі, у пачатку мінулага стагоддзя ў Віленскім дзяржаўным архіве зусім выпадкова знайшоў латгальскі гісторык Баляслаў Брэжга. Гэтай граматай кароль Стэфан Баторый прысвоіў Дынабургу статус горада, дараваў яму ўласны герб – «тры дзіды на блакітным полі, званы Jelita» – і пералічыў атрыманыя прывілеі: «Мы, Стэфан, з Божай ласкі кароль Вялікага княства Літоўскага, Прускага, Мазавецкага, Жмудскага, Ліфляндскага, Сямігародскага і іншых зямель, усім і кожнаму ў асобку цяпер і на потым падданым нашым мяшчанам і абывацелям горада нашага Дынабурга даем прывілеі, каб наша багацце прымножанае было....».

Ацаніўшы важнасць знаходкі, Баляслаў Брэжга пры падтрымцы выдавецтва «Наш Глос» выпусціў кнігу «Прывілей горада Дынабурга ад 1852 года».

На жаль, Брэжга знайшоў копію каралеўскай граматы прывілеяў Дынабургу, датаваную 1797 годам. Яна захоўваецца ў Вільні, у Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы. Арыгінал, хутчэй за ўсё, быў згублены, хутчэй за ўсё, падчас пажару, які здарыўся ў Дынабургу ў канцы XVII стагоддзя, калі згарэў гарадскі архіў.

Прывілея Дынабурга

«Прывілея горада Дынабурга ад 1852 года» давала гораду магчымасць мець уласнае кіраўніцтва. У падпісаным Баторыем акце за нашымі продкамі прызнавалася права «на вечныя часы ад усякай юрысдыкцыі і ўлады ўсіх і кожнага асобна ваяводаў, кашталянаў, старастаў, арандатараў, суддзяў, судовых выканаўцаў і ўсялякіх службоўцаў і іх намеснікаў, перад якімі яны ў вялікіх і маленькіх пытаннях ні за якія ўчынкі адказваць, выконваць ці апраўдвацца не павінны і віны ніякай плаціць не павінны».

Акрамя розных ільгот Баторый дараваў Дынабургу і паслабленне ў падаткаабкладанні: «Аднак каб лепш гораду служылі, каб гарадскую ратушу будавалі, на вуліцах і ў дварах браму папраўлялі і брукавалі дарогу, дамбу каля горада рамантавалі, а таксама клапаціліся пра іншыя патрэбы горада, але і самі свае дамы добра і трывала будавалі. Найвялікшай просьбай ласкі нашай абывацелям горада нашага Дынабургскага гэтай прывілеяй для агульнай карысці прызнаем і даруючы, што падатку з уласнасці пад домам і хатніх надзелаў абавязаны нічога плаціць не будуць на вечныя часы».

У горадзе праводзіліся тры штогадовыя кірмашы: на Яна Хрысціцеля, на Каляды Панны Марыі і на свята Трох каралёў, які адзначаўся пасля Каляд. Акрамя кірмашоў гандлёвым днём у Дынабургу ўважаўся кожны панядзелак. Прыезджыя гандляры, якія ўдзельнічалі ў кірмашах, павінны былі ўносіць плату ў гарадскую казну. Мясцовыя жыхары былі вызваленыя ад гэтага.

Горадам кіраваў магістрат: войт – начальнік войска, бургамістр – старшыня гарадской рады, і чатыры выбарныя асобы – бурмістры. Бургамістрам мог стаць толькі вернік, які свята верыў у Бога, і чалавек, дасведчаны ў Магдэбургскім праве. Войт сачыў за зборам усіх павіннасцей, падаткаў, аб выплаце якіх сведчылі выдадзеныя квітанцыі, а таксама за парадкам вуліц. Магістрат кантраляваў дыхтоўнасць будаўніцтва гарадскіх дамоў. Магістрат з'яўляўся і судовым органам, але ён мог судзіць толькі гараджан.

Некалькі фактаў пра Стэфана Баторыя

Польскі гісторык Яахім Пасторый даў каралю такую характарыстыку: «Баторый быў у касцёле больш чым святар, у рэспубліцы больш чым сенатар, у судзе больш чым адвакат, у войску больш чым гетман, у баі больш чым жаўнер, а ў перанясенні непрыемнасцей, у цярплівасці, дабрыні і ў прабачэнні асабістых абраз – больш чым чалавек».

Стэфан Баторый, вугор у нацыянальнасці, нарадзіўся ў Трансільваніі, у сям'і князя. Уважаўся адным з найлепшых фехтавальшчыкаў Еўропы. Магчыма, таму выклікаў на дуэль Івана Жахлівага. Верыў у бога. Скончыў Падуанскі ўніверсітэт. Пасля вяртання на радзіму служыў у трансільванскага князя Іаана Сігізмунда Запольскага, быў паслом у Нямеччыне. Калі дачыненні паміж дзяржавамі сапсаваліся, Баторыя тры гады трымалі ў палоне. Будучы кароль у палоне займаўся вывучэннем гісторыі, за тры гады на памяць вывучыў запіскі Юлія Цэзара.

Са сваімі падданымі кароль гаварыў на латыні. Неяк падчас размовы з архібіскупам Львоўскім, Стэфан Баторый насмешліва спытаў: «Цікава, як гэта, не ведаючы латыні, можна стаць каталіцкім архібіскупам?». У адказ пачуў: «Дакладна так жа, як можна быць польскім каралём, не ведаючы польскай мовы».

Самай значнай перамогай Баторыя ўважаецца ўзяцце ім Полацка. Аднак Пскова кароль адолець так і не змог.

Памёр Стэфан Баторый у Гародні ва ўзросце 53 гадоў. Хадзілі чуткі, што караля атруцілі маскавіты. У сувязі з гэтым у Гародні было праведзенае першае ва Усходняй Еўропе анатамаванне каралеўскага трупа. Версія атручвання не пацвердзілася.