Як нашы продкі выхоўвалі сваіх дзяцей

Выхаванне ў сем'ях шляхты і сялян моцна адрознівалася.

Прыбытак у сямействе быў для сям'і літвіна вялікай радасцю. Незалежна ад сацыяльнага статусу. Селянін разлічваў, што ў сям'і з часам з'явіцца новы работнік і дабрабыт ягоны павялічыцца. Шляхціц меркаваў, што спадчыннік памножыць славу роду на ратным полі або на дыпламатычным ніве, піша litvin.pl.

Праўда, смерць не рабіла адрозненняў паміж прасталюдзінамі і арыстакратамі, касіла касой без разбору. Дзіцячая смяротнасць была нават у 18 стагоддзі жахлівай. У мемуарах канца стагоддзя Асветы можна знайсці такія факты. У сям'і шляхціца з 19-ці дзяцей выжыла толькі сямёра. Астатнім не наканавана было дажыць да паўналецця праз мор і дзіцячыя хваробы. У сем'ях сялян дзіцячая смяротнасць была, зразумела, вышэйшай, бо шляхціцы маглі звярнуцца да кваліфікаванай медычнай дапамогі, чаго не было ў сялян.

З'яўленне першынца ў сем'ях усіх саслоўяў звычайна суправаджалася старажытнымі паганскімі звычаямі. Парадзіха не магла пайсці ў касцёл, у госці да чужых людзей. Яе знарок агароджвалі ад свету. Баяліся сурокаў, нядобрай славы. Пасля з'яўлення на свет нованароджанага як бы далучалі да грамадства, здзяйсняючы магічныя рытуалы. Да прыкладу, дзіця маглі класці на падлогу, прыбраную свежай ігліцай, сенам. Гэты звычай сімвалізаваў уваходжанне новага чалавека ў дом.

Асабліва шыкоўна ўсе саслоўі імкнуліся здзяйсняць абрад хрышчэння. Князі і багатыя купцы склікалі гасцей на балі, якія каштавалі цэлыя багацці. На сялянскім двары з нагоды хрышчэння спадчынніка рэзалі свіней, птушак, варылі піва.

Сяляне, натуральна, з малых гадоў прывучалі сваіх атожылкаў да цяжкай працы на сенажаці, на хлебнай ніве. Вучылі трымаць касу з двух гадоў, а з пяці хадзіць за канём, каровай, авечкамі. У дзесяць гадоў хлапчук з сялянскай сям'і ўжо баранаваў поле.

У бедных сем'ях хлебаробаў, асабліва ў закабаленых, на адзенне дзяцей не траціліся за недахопам сродкаў. Часцяком падлетак гадоў да 14 мог хадзіць у палатнянай доўгай кашулі. Пра пачатковую адукацыю ў такіх сем'ях гаворкі не ішло. Існавалі парафіяльныя школы, але яны маглі стварацца ў маёнтках толькі з дазволу паноў.

Памешчыку здавалася залішняй раскошай вучыць мужыкоў грамаце. Меркавалася, што пісьменныя мужыкі здольныя на мяцеж, на бунт. Хоць і ў парафіяльных школах у першую чаргу вучылі Катэхізісу, асновам веры, добрым паводзінам, то бок, рэчам, якія ў звычайным жыцці наўрад ці маглі спатрэбіцца селяніну.

Прызнаваліся толькі родныя, зачатыя ў шлюбе дзеці. Так званых «крапіўнікаў» утрымлівалі ў сялянскай сям'і на самым бяспраўным становішчы, але нярэдка і проста забівалі. Прычым рабілі гэта самі маці, бо дзіця выракалася на пакуты і вечную ганьбу, калі выжывала і вырастала.

Шляхецкае выхаванне не выключала разумення сялянскай мудрасці. Нават ліцвінскія магнаты аддавалі сваіх сыноў на выхаванне ў сем'і дробнай шляхты, эканомаў, стараст. Меркавалася, што без жыццёвага досведу не абысціся, а вось грамата, усякія навукі могуць і пачакаць. Вядома, без мастацтва фехтавання, майстэрскага валодання шабляй і пікай ніякі шляхціц не ўважаў сябе за мужчыну. Выхаванне будучых воінаў было сапраўды спартанскім.

З мемуараў Булгарына мы даведаемся, што бацька Фадзея будзіў яго стрэлам са стрэльбы, ва ўсякае надвор'е, нават зімой, абліваў сцюдзёнай вадой. Прычым рабілася гэта ў перайманне не толькі спартанцам і рымлянам, якія натхнялі адукаваную шляхту, але і паводле традыцыі, якая перайшла ў спадчыну ад продкаў.

Шляхецкая дзятва, вядома, магла сабе дазволіць цацкі, забавы (шахматы, шашкі). Для сваіх дзяцей жонка полацкага кастэляна, да прыкладу, заказвала механічных драгун і вершнікаў з далёкага Дрэздэна, дзе майстры стваралі дзіўныя цацачныя шэдэўры.

Гонар вучыліся абараняць ззамаладу. Неспакойныя 16 і 17 стагоддзі прымусілі шляхецкую моладзь з асаблівай стараннасцю практыкавацца ў шабельным баі і ў верхавой яздзе. Звычайна для вайсковай падрыхтоўкі будучаму рыцару-літвіну падбіралі «дзядзьку», бывалага жаўнера, паплечніка пана ў многіх бітвах.

Для маладога паніча паняцце гонару не было пустым гукам з самага юнага ўзросту. Шляхціц Маліноўскі, які вучыўся ў 1830-х гадах у адной з віленскіх школ, успамінаў, як бацька караў яго за баязлівасць. За ваколіцай юны 12-гадовы Маліноўскі сустрэў аднагодку - суседа, сына гаспадара блізкага ад маёнтка фальварка. Разам з сялянскімі дзяцьмі той лавіў птушак.

Маліноўскі не падзяліў з ім сіло і хлопцы выдатна намялі яму бакі. У слязах небарака прыбег са скаргай да бацькі. Але стары шляхціц абурыўся і павёў сына на бераг Нёмана, дзе выразаў добрую лазіну.

Тым дубцом стары Маліноўскі наставіў сына: яму варта было не ўцякаць ад крыўдзіцеляў, а біцца хай і супраць некалькіх ворагаў. Шляхецкі гонар трэба было абараняць нават у самым безнадзейным становішчы, не ўхіляючыся ад бою.

Выхаванне саслоўнага гонару, незалежнасці давала свой плён. Часам вельмі горкі.

Асабліва даставалася тым юным шляхціцам, якім у пачатку 19 стагоддзя даводзілася праз матэрыяльныя цяжкасці ў сям'і навучацца ў казённых вайсковых навучальных установах Расейскай імперыі. Там панавала муштра. Кадэтаў каралі розгамі.

Нярэдка юнакі з высакародных ліцвінскіх сем'яў, каб пазбегнуць ганебнага пакарання, наважваліся на самагубства. Такія выпадкі адзначаліся ў сярэдзіне 19 стагоддзя ў Берасцейскім кадэцкім корпусе.

Што ж тычыцца школьнай адукацыі, то яшчэ ў 18 стагоддзі сярод шляхты існуе відавочны недавер да розных школ.

У мемуарах Фадзея Булгарына гаворыцца пра нейкую пані, якая адмаўлялася пасылаць у школу свайго вялікаўзроставага сына. Прычына такая - рэлігійныя школы адымалі шмат здароўя, а латынь і грэцкая мова зусім не патрабаваліся для таго, каб сабраць чынш з мужыкоў або загадаць старасце выгнаць народ на паншчыну. Вядома, паступова норавы мякчэлі.

Ян Баршчэўскі з гонарам успамінаў пра сваё навучанне ў езуітаў у Полацкім калегіуме, дзе паспяхова прышчаплялі звычку думаць і сваё меркаванне мець.

Але больш, чым на школы, спадзяваліся шляхціцы на хатняе выхаванне. Прасцей і танней было выпісаць у маёнтак якога-небудзь італійца ці француза, які з грахом напалову вучыў юных гаспадароў замежным мовам і асновам паводзін у высакародным грамадстве.